Tarihte ve Sanatta Delilik

Delilik, tarih boyunca insanlığın hem korktuğu hem de anlamaya çalıştığı bir olgu olmuştur. Antik çağlardan modern zamana kadar bu kavram, toplumların kültürel yapılarında ve sanatta önemli bir yer tutmuştur. Sanat, deliliği yalnızca bir bireysel rahatsızlık ya da trajedi olarak değil, insan doğasının ve toplumsal dinamiklerin aynası olarak ele almıştır. Bu ilişki, insanın karanlık yönlerine ışık tutan, sınırlarını sorgulayan ve bazen de toplumları dönüştüren bir güç olarak dikkat çeker.

Orta Çağ el yazmalarının süslü kenar boşluklarında ilk kez ortaya çıkan “deli” figürü, çılgın karnavallardan kraliyet saraylarına kadar her yerde sınırları zorlayan bir karakter olarak kendine yer bulmuştur. Çizgili ve rengârenk kostümü, eşeğin kulaklarını andıran kukuletası, grotesk maskesi ve zil sesleriyle dikkat çeken bu karakter, ortaçağ toplumunun karmaşasına hem ayna tutar hem de meydan okur. Orta Çağ’da delilik, dini bir bağlam içinde yorumlanmış, genellikle günah ya da şeytanın insanı  ele geçirmesi olarak değerlendirilmiştir. Tanrı’nın yolundan sapmanın bir cezası olarak görülen delilik, bireysel bir sorun olmanın ötesinde toplumsal kontrol için de kullanılmıştır. Kilise, deliliği toplum üzerindeki otoritesini pekiştirmek için bir araç haline getirmiştir. Bu dönemde, sanat deliliği, özellikle grotesk imgelerle, manastır el yazmalarında veya katedrallerdeki heykellerde sıkça yansıtmış ve simgelemiştir. Soytarılar ve deliler, toplumun ahlaki ve dini başarısızlıklarını yansıtan figürler olarak karşımıza çıkar. Jérôme Bosch’un eserlerinde olduğu gibi, delilik alegoriler aracılığıyla insanın zaaflarını ve ahlaki çöküşünü anlatan bir konu olarak işlenmiştir.

Rönesans dönemine gelindiğinde, delilik farklı bir bağlamda ele alınmaya başlanmıştır. Hümanizmin yükselişiyle birlikte, delilik  korkulan bir olgu olmaktan çıkmış, toplumsal ve bireysel eleştirinin bir aracı haline gelmiştir. Erasmus’un Deliliğe Övgü adlı eseri, insanın zaaflarını ve toplumun çelişkilerini mizahi bir dille eleştirirken, deliliği bir düşünme biçimi olarak da sunar. Bu eser, deliliği insan doğasının çelişkilerini anlama yolunda güçlü bir metafor haline getirir. Aynı dönemde, hatta Erasmustan biraz daha önce  Sebastian Brant Deli Gemisi adlı eserinde, deliliği toplumsal sorunları eleştiren bir hiciv aracı olarak kullanır. Brant, eserinde, deliliği  “öteki”nin sorunu olarak değil, insanlığın ortak bir sorunu olarak sunar. 1494 yılında, hukuk doktoru ve akademisyen Sébastien Brant, Basel karnavalının ortasında “Dünyanın Deliler Gemisi” adlı hiciv dolu uzun bir şiir yayımlar. Orijinal adı “Die Narrenschiff” olan bu eser, tüm toplumsal sınıflara yönelik sert bir eleştiridir. İnsanları hayali bir “Deliler Adası”na taşıyan bu gemide herkes aynı kaderi paylaşır. Almanca olarak yazılan eser, geniş bir okuyucu kitlesine ulaşmak amacıyla kısa sürede Latince, Fransızca ve Felemenkçe gibi dillere çevrilir ve XV. yüzyılın en çok satan kitapları arasına girer. Hatta, İncil’den sonra ikinci sırada yer alır. Bu büyük başarının ardında, Brant’ın akıcı üslubu ve hiciv dolu mizahı kadar, genç Albrecht Dürer’in de aralarında bulunduğu ustaların, metne eşlik eden etkileyici gravürleri vardır.

XV. yüzyıldan itibaren deli, saraylarda da önemli bir figür hâline gelir. Kraliyet soytarıları, zeka dolu esprileriyle hem eğlendirir hem de kışkırtır. Fransız Kralı I. François’nın saray soytarısı Triboulet, keskin zekası ve cesaretiyle bu figürün öne çıkan örneklerinden biridir. Ancak XVI. yüzyılın sonlarına doğru, deli figürü yavaş yavaş toplumsal ve sanatsal hayattan çekilir; delilik, modernleşen dünyada daha “marjinal” bir olgu hâline gelir.

16. yüzyılda Reform ve Karşı Reform hareketleriyle birlikte, delilik kavramı  dönüşüm geçirmiştir. Soytarılar ve deliler, toplumdaki merkezi rollerini kaybetmiş, yerlerini marjinalize edilmiş diğer figürlere bırakmıştır. Delilik, bu dönemde mizah ve eleştiriden uzaklaştırılarak daha sert bir şekilde dışlanmış ve toplumsal düzenin dışına itilmiştir. Erasmus gibi hümanist yazarların eserleri, Katolik Kilisesi tarafından sansürlenmiş ve deliliğin eleştirel mizahi yönü bastırılmıştır. Ancak bu baskıya rağmen delilik, sanat ve toplum üzerindeki etkisini tamamen kaybetmemiştir. Zaman içinde  farklı biçimlerde yeniden ortaya çıkmak üzere arka plana itilmiştir.Deli figürü, yalnızca kitaplarda ya da minyatürlerde kalmaz; katedrallerin vitraylarında, çeşmelerin kabartmalarında ve kilise taş işçiliklerinde de boy gösterir. Hatta, yer yer gotik katedrallerin tavanlarında, ters yüz edilmiş bir dünyayı yöneten grotesk yaratıkların arasında kendine yer bulur.
17. ve 19. yüzyıllarda delilik, sanatın merkezine yeniden yerleşmiştir. Romantizm akımı, deliliği insanın derin duygusal dünyasını ve bireysel trajedilerini ortaya koymanın bir yolu olarak görmüştür. Francisco Goya’nın Satürn Oğlunu Yiyor adlı eseri, deliliğin ve insanın karanlık yönlerinin önemli bir yansımasıdır. Burada delilik, yalnızca bireysel bir trajedi değil, aynı zamanda savaşların ve toplumsal şiddetin bir metaforu olarak sunulmuştur. Romantik sanatçılar, deliliği ilham kaynağı olarak benimsemiş, sanatçıları tanrı katından indirip toplumun “deli” figürüne dönüştürmüştür. Bu dönemde melankoli, deliliğin bir başka yüzü olarak sanatın başka bir konusu olmuştur. Özellikle Gustave Courbet gibi sanatçılar, otoportrelerinde bireysel acıyı ve modern insanın yalnızlığını delilikle ilişkilendirerek işlemişlerdir.Zama içinde deli figürü, dönemin toplumsal çelişkilerini ve bireysel ahlaki zaafları yansıtan bir simge hâline gelmiştir. Bu karakter, yalnızca sanat eserlerinde değil, dönemin toplumsal ritüellerinde de önemli bir yer tutar. Karnavallarda, deliler bir tür “toplumsal güvenlik vanası” işlevi görür: sıradan insanlar geçici olarak rollerini tersine çevirir; köylüler asillerin, din adamları sıradan halkın rollerine bürünür. Bu geçici kaos, toplumsal düzenin yeniden yapılanmasına katkıda bulunur. Ayrıca delilik, Hristiyan mistisizminde kutsallığa ulaşmanın bir yolu olarak kabul edilir. “Deli,” kutsal bilgelik arayışında bir sembol hâline gelir. XVIII. ve XIX. yüzyıllarda, Goya ve Gericault gibi sanatçılar deliliği karanlık ve içsel bir tema olarak yeniden ele alır. Psikiyatri biliminin yükselişiyle, deliler artık akıl hastanelerine kapatılırken, sanat terapi aracılığıyla ruhsal yaralarını ifade etmeye başlarlar. Aynı dönemde, “deli sanatçı” figürü de romantik bir ideale dönüşür; normlara karşı çıkan, melankolik ve yaratıcı bireyler, toplumsal sınırları aşarak yeni bir ifade alanı yaratır. Bu dönemde akıl ve mantık toplumu şekillendiren temel unsurlar haline gelmiştir. Bu durum, deliliğin sanat içindeki varlığını sona erdirmemiştir. Aksine, modern sanat deliliği insan kırılganlığını ve toplumsal eleştiriyi ifade etmenin bir yolu olarak benimsemiştir. Delilik, sanatta bir direniş simgesi olarak öne çıkmıştır; çünkü delilik, normlara uymayanın ve  bilinmeyeni bulmaya çalışanın ve buna  cesaret edenin hikayesidir. Endüstriyel çağın mekanik düzenine karşı, sanat deliliği bir tür insani durum olarak kabullenmiştir.

Delilik, insanın en temel korkularını ve zaaflarını temsil ederken, sanat bu korkuları ve zaafları anlamaya çalışmaktadır. Bu bağlamda delilik ve sanat arasındaki ilişki, yalnızca tarihsel değil, aynı zamanda zamansız da bir bağdır. Delilik, sanatın sınırlarını genişleten, insan doğasının karmaşıklığını ve derinliğini anlamamızı sağlayan bir araçtır. İnsan olmanın karmaşıklığını ve çelişkilerini anlamak için, deliliği ve sanatın ona verdiği yaratıcı gücü incelemek bana göre her zaman gereklidir.

 

 

Günümüzde Delilik

 

19. yüzyılda, sanatçılar delilik temasını hem yaratıcı bir ilham kaynağı hem de bir eleştiri aracı olarak ele aldılar. Bu dönem, akıl hastalığının yalnızca bir hastalık olarak görülmediği, aynı zamanda insan ruhunun derinliklerini ve karmaşıklığını anlamanın bir yolu olarak değerlendirildiği bir dönüşüm sürecine işaret eder. Shakespeare’in Lady Macbeth karakteri gibi edebi figürler, romantik dönemin ressamları için güçlü bir ilham kaynağı oldu. Johann Heinrich Füssli’nin 1784’te yaptığı Lady Macbeth tablosu, suçluluk ve deliliğin karanlık temalarını derinlemesine işler. Tablo, bir elinde titrek bir meşale tutan, çıplak ayakla ve gecelik içinde dolaşan bir kadının korkutucu imgesini sunar.
    20. yüzyılın sonlarından itibaren, Aydınlanma’nın akıl ve rasyonaliteye yaptığı vurgunun karşısında, sanatçılar bilinçaltının karanlık ve irrasyonel taraflarını anlama yöneldiler. Bu çalışmalar, özellikle orta çağ hikayelerinin mistik unsurlarında yankı buldu. Delilik, hem estetik bir tema hem de toplumsal normlara meydan okuyan bir metafor olarak sanatın merkezine yerleşti. Charles VI ve Jeanne la Folle gibi tarihin “deli” figürleri, dönemin ressamları için güçlü bir ilham kaynağıydı. Géricault’nun Salpêtrière akıl hastanesinde çizdiği monoman portreleri, deliliği bireysel acı ve toplumsal baskının bir yansıması olarak ele alır.Psikiyatri biliminin yükselişi, deliliğin sanatta ve toplumda ele alınışını değiştirdi. Jean-Étienne Esquirol ve Philippe Pinel gibi öncüler, akıl hastalarını cezalandırılması gereken bireyler olarak görmek yerine, tedavi edilebilir insanlar olarak değerlendirdi. Pinel’in Bicêtre Hastanesi’nde gerçekleştirdiği reformlar, akıl hastalarının zincirlenmek yerine bir tür insancıl tedaviye tabi tutulduğu yeni bir dönemi başlattı. Bu gelişmeler, deliliğin yalnızca bir hastalık değil, insanlığın ortak bir derdi olduğu fikrini güçlendirdi.
    20. yüzyılda, delilik yalnızca bir tema olmaktan çıkarak yaratıcı bir ifade biçimine dönüştü. Sürrealistler, bilinçaltını keşfetmek için deliliği bir araç olarak kullandı. Paul Klee, Max Ernst ve André Breton gibi sanatçılar, akıl hastalarının eserlerinden ilham aldı. Hans Prinzhorn’un Heidelberg kliniğindeki 5000’den fazla çizim ve tabloyu derlediği koleksiyon, bu eserlerin estetik değerini gözler önüne serdi. Jean Dubuffet’in “Art Brut” hareketi, bu eserleri sanatsal bir ifade biçimi olarak tanımlayarak kurumsal sanat dünyasının dışında konumlandırdı.

    Bugün, modern dünyanın karmaşıklığı içinde delilik, sanatçılar için hâlâ güçlü bir metafor ve yaratıcı bir araç olmaya devam ediyor. Sanatçılar, toplumsal düzenin çelişkilerini ve insanlığın karmaşıklığını keşfetmek için deliliği bir ayna olarak kullanıyor. Modern dünyada “deli” kimdir? Hangi sanatçı, insan ruhunun bu kaotik ve belirsiz yönlerini anlamak ve ifade etmek için deliliği benimseyebilir?

    Delilik, yalnızca bireysel bir durum değil, aynı zamanda insanlığın kolektif yaşamını anlamanın diğer bir yoludur. Sanat, bu karanlık ve derin temayı sahiplenerek hem bireysel ifadeye hem de toplumsal eleştiriye yeni bir boyut kazandırır.

    Delilik, her dönemde toplumu ve sanatı dönüştüren bir güç olmuştur. Bugün bile, delilik metaforu, normların dışına çıkmayı ve özgünlüğü ifade etmek için bir araç olarak varlığını sürdürmektedir. Belki de bu nedenle, tarihin bir döneminde gemilere doldurulan deliler, aslında hepimiz için birer ayna görevi görmektedir: Herkesin içinde bir parça delilik yok mu?

    Sanat eleştirmeni ve yazar Jean-Yves Jouannais’nin bakış açısı

    Sanat, akıl ve akıl dışının sınırlarında bir yolculuktur; bu yolculukta Jean-Yves Jouannais’nin görüşlerine yer vermek istedim. Hem eleştirmen hem de yazar kimliğiyle, sanatın yalnızca estetik bir deneyim değil, aynı zamanda insanlık durumlarına da bakan bir konu olduğunu hatırlatıyor. Çağdaş sanatın rasyonelleşen ve ticari kaygılarla şekillenen dünyasına açıkça itiraz ediyor.

    Jouannais’ye göre, bugünün sanatında eksik olan şey delilik değil, rüya ve akıl dışılığın ifadesidir. Michel Foucault’nun rüyayı bir bilgi aracı olarak gören anlayışına atıfta bulunan Jouannais, sanatın bilinçaltına, hayal gücüne ve görünmeyene dair bir alan açması gerektiğini savunuyor. Rüya, ona göre, yalnızca geçmişin değil, geleceğin de izlerini taşır ve sanat, bu izleri takip eden bir yolculuktur. Akıl sınırlarının ötesine geçen bu yaklaşım, sanatın bir nevi arkeolojisi gibidir; fakat bu arkeoloji, kazıldıkça derinleşen ve her katmanda yeni sırlar barındıran bir süreçtir.

    Sanattaki “idiotie” (Aptal, salak) kavramını ise bir eleştiri ve ifade aracı olarak ele alır. Clément Rosset’nin Réel – Traité de l’idiotie adlı eserinden esinlenen Jouannais, bu terimi bir küçümseme değil, bir bakış açısı olarak görür. “Idiote”, sanatın bilinmeyene ve olağandışılığa açılan kapısıdır. Duchamp, Jarry ve Dada hareketi gibi sanatçılar ve akımlar, bu “idiotie”nin estetik yansımalarıdır. Jouannais’ye göre, “idiotie” bir eserin ne kadar mükemmel olduğu değil, ne kadar özgün bir şekilde insanın bilinmeyenine dokunduğuyla ilgilidir.

    Ancak bu kavram, yalnızca hayranlık duyulan eserleri tanımlamak için değil, aynı zamanda eleştirel bir duruş için de kullanılır. Kitsch ve abartılı eserlerin samimiyetten yoksun olduğunu söyleyen Jouannais, gösterişten uzak, ironiyi ve derin bir anlamı birleştiren bir sanat anlayışını savunur. Sanat, basit bir görsel haz aracı değil, insanın iç dünyasını ve trajikomik gerçekliğini ortaya çıkaran bir aynadır. Mizah ve absürd de bu aynanın önemli yansımalarıdır. Fakat Jouannais için mizah, sadece güldürmekle sınırlı bir araç değildir. Absürd ile trajik unsurların bir aradalığını savunur; bu, hem insanın hem de sanatın çelişkili doğasını yansıtan çok katmanlı bir estetik anlayıştır. Alighiero Boetti’nin eserleri ya da Zerep Tiyatrosu’nun performansları gibi örnekler, bu anlayışın en güçlüörneklerindendir. Jouannais’nin bu perspektifi, sanatçının kendi eserine bile ironik ve eleştirel bir mesafeyle yaklaşması gerektiğini ifade eder.

    Jean-Yves Jouannais’nin düşünceleri, yalnızca sanatın değil, insanlığın da bir eleştirisi gibi okunabilir. Bugün fazlasıyla akılcı, öngörülebilir ve ticari kaygılarla dolu bir dünyada, sanatın rüya ve deliliğin yaratıcı gücüne yeniden dönmesi gerektiğini savunur. Bu, sanatın yeniden hayal gücünün sahasına çekilmesi ve insanın bilinmeyenine dair bir keşif yolculuğu olması gerektiği yönünde bir çağrıdır. Jouannais, sanatın yalnızca bir estetik deneyim değil, insanın kendisiyle ve dünyayla kurduğu ilişkiyi yeniden düşünme fırsatıdır der. Bu, akıl sınırlarının ötesine geçen, rüya ve deliliğe işaret eden bir yaklaşımdır. Aşağıda yazarla ilgili biri fransızca diğeri türkçe iki kitap linki koyuyorum.

    https://editions.flammarion.com/lidiotie/9782081406834

    https://www.kitapyurdu.com/kitap/yapitsiz-sanatcilaryapmamayi-yeglerim-/521984.html