Ölümün ölümü….

“Her canlı ölümü tadacaktır.”

“Mors certa hora incerta.”

— Latince: Ölümün kesin saati belirsizdir.

“Daima yalnız ölünür.”

— Blaise Pascal

“Ölmek değildir ömrümüzün en feci işi

Müşkül budur ki, ölmeden evvel ölür kişi”

—Yahya Kemal Beyatlı’nın “Düşünce” şiirinden

Ölüm hem korkunç, hem de büyüleyicidir. Korkunçtur, çünkü birbirlerini sevenleri bir daha kavuşmamacasına ayırır. Öldürmek için silah yapmayı bilen tek canlı insandır.

Geçen asırda 198 savaşta dünya nüfusunun %0,5’i, bu yüzyılın ilk yarısında 117 savaşta dünya nüfusunun %2,1’i, ikinci yarısında ise 120 savaşta dünya nüfusunun % 10,1’i ölmüştür. Bu ritimde gidilirse 21’inci yüzyılın ilk yarısında 120 savaşta dünya nüfusunun %40,5’i yok olacaktır.

İnsanlığın doğuşundan bu yana savaşlarda 3,5 milyardan fazla insan ölmüştür. Ölümün tanımını yapmadan bu konulara girmemin iki sebebi var. Birincisi, ölümün tanımı karmaşıktır. İkincisi, ırk ve din ve köken kriteri olmadan tüm insanların doğru dürüst bir yaşam sürdürebilmenin yanı sıra huzur içinde ölebilmek için de mücadele etmeleri gerektiğine inanıyorum. Ayrıca modern toplumun ürettiği tüm öldürücü girişimlere karşı çıkılması gerektiğine inanıyorum.

Ölüm, yaşam kapısının anahtarıdır. Ölüm, insanın var oluşuna anlam verir. Ölüm, bize yol gösterir. Yeryüzünde zamanımızın sınırlı olduğunu bilsek de, ne zaman biteceğini bize gösterecek güvenilir bir aygıtımız olmadığından, her günümüzü son günümüzmüş gibi yaşamalıyız.

Onsekiz yaşında seksen yaşındaki bir insandan daha çok yaşamışlar vardır. Tabii ki “bunlar çılgındır” gibi bir anlam çıkartılmasını istemem… Ölümü sadece yaklaştığı zaman değil, her gün değerlendirmek ve kabullenmek gerekir. Ölümün insan hayatına değer kazandırması gerekir. Yaşamın anlamı ve gelişmenin anahtarı ölümdedir.

Ölümün tanımını yapmak zordur. Gerçeküstü bir kavram olarak ortaya çıkıp, söz konusu olduğu her defasında insanı düşünmeye iter. Çeşitli ölüm türlerinden bahsedilebilir. Biyolojik ölüm canlının yaşlanıp can çekişip ölmesi veya enerjisini tüketmesidir. Bu durum insanda kendini vücudun soğuması, katılaşması, göz belirtilerinin ortaya çıkması, ölüm lekelerinin belirmesi ile kendini gösterir. Daha sonra ölü beden yıllar içinde çürür, toz haline gelir ve mineralleşir. Tabii ki batı ülkelerindeki gibi yakma (cremation) ile bu süreç kısaltılmaz ise.

Biyolojik olarak ölmeden de ölünebilir. Yani yaşarken de ölebiliriz. Örneğin içine kapanan psikiyatrik bir hastada psişik ölüm gerçekleşmiştir. Hapsederek, psikiyatri kliniğinde kapatarak, kimsesizler yurduna terk ederek toplumsal ölüme neden olunmaktadır. Büyük günahlar işleyenler bazı dinlerde “Ruhu ölmüş” olarak kabul edilirler. Buna spiritüel ölüm diyoruz…

Ölüm sadece canlılara özgü değildir; zaman içinde toplumlar, kültürler, eşyalar, hatta yıldızlar bile yok olurlar.

Türkiye’de saatte ortalama 100’e yakın kişi ölüyor. Yılda 1 milyon kişi aramızdan ayrılıyor. Hepimiz bir gün ölmek zorunda olduğumuzu biliyoruz. Ama buna gerçekten inanmıyoruz. Hâlbuki ölümden daha gerçek, daha evrensel, daha kaçınılmaz bir şey yok. Muhtemelen zaman yasasının programına göre her şey gibi insan da çürümeye ve yok olmaya mahkumdur.

Ölümle ilgili bilgilerimiz arttıkça belirsizlikler de artmaktadır.

Konumuz yaşam ve ölüm. Ölüm bu kadar karmaşıkken yaşamın tanımına ve anlamına girmenin şu an ne kadar zor ve gereksiz olduğunu takdir edersiniz. Zaten yaşam-ölüm-değer üçlüsü bir bütündür, biri diğer ikisi olmadan anlaşılamaz. Ölüm duygusu olmayan hayvanlarda değer duygusu da yoktur. Bu nedenle yaşamı ölümü öğrenerek anlamaya çalışmamızın iyi bir yöntem olacağı düşüncesindeyim.

Ölümün biraz önce bahsettiğim fiziksel ve biyolojik tanımları dışında, felsefi tanımları da vardır, ki bunları ait oldukları felsefelerin bütünü içinde değerlendirmekte yarar vardır. Kant’a inanan Simenon’a göre ölüm zamandan ve bilinçten eyleme geçiştir. Buna göre doğum ve ölüm var oluş biçimleri değil düşünme biçimleridir. Feuerbach’ın tanımı daha da ilginç: Ölüm ölümün ölümüdür. Canlıya hayat veren özün materyalist bakış açısıyla değerlendirildiğinde anlaşılabileceğine inanan Marksist anlayış ise ölüm için albüminlerin bozulması, canlı maddenin tükenmesi şeklinde bir tanımlama yapmaktadır.

İnsanın ölüm karşısındaki davranışlarından biraz bahsettikten sonra konunun diğer yönlerine eğileceğim. Ölmekte olanın yaşadıklarına, refakat olayına, iki tarafın psikolojisine, istatistiklere, ötanaziye, törenlere ve yas olayına hiç değinmeyeceğim. Ancak bu konuları da düşünmemizin yaşamı değerlendirme açısından yararlı olduğuna inanıyorum.

Ölüm, insanın en büyük iki korkusundan birisidir. İnsan, öleceğini bilen tek canlı yaratıktır.

Issız bir adada tek başına büyümüş bir çocuk, bir bitki veya bir köpek kadar ölümden habersiz olur. Ölümden korkulmasaydı, her üzüntüden sonra kendimizi öldürmek isterdik. Ölüm karşısındaki bilgisizliğimiz, şaşkınlığımız ve çaresizliğimiz, onu ne kadar incelersek inceleyelim devam edecek gibi görünse de, felsefi düşünce bize bu konuda da nasıl davranmamız gerektiğini gösterecektir.

Bugün batı toplumlarında birey öne çıkmış, ölüm tabulaştırılmıştır. Eskiden ölüler için büyük törenler yapılan toplumlarda bugün bu iş profesyonellere yaptırılmakta, ölüleri ziyaretler azalmakta, konu mümkün olduğunca açılmamaktadır. Yaşlılar özel yurtlarda ölümlerine terk edilmektedirler. “Eskiden toplum içinde ölünür, gizli bir biçimde aşk yapılırdı; şimdiyse ölüler saklanıyor, ortalıkta seks yapılıyor,” demiş Louis Vincent Thomas. Bu toplumsal davranış biçimi tıbbın ölümü bir başarısızlık gibi gösterme eğiliminden kaynaklanmıştır. Oysaki ölüm doğaldır.

Jankelevitch çok güzel biçimde bunu formüle etmiştir: Mors certa hora incerta (Ölümün kesin saati belirsizdir).

Ölüm karşısında eşitsizlik vardır.

Çeşitli şekillerde ölünür, yani ızdırap çekmeden güzel ölmek veya can çekişerek erken ölmek gibi. Ölüm karşısında önce ret sonra umut sonra isyan gibi davranışlar gösterilir. Hindu ve Buda dinlerinde ölüm korkusu yoktur, yaşlı ve inanan insanlar gerçekten ölmeyi ve Tanrı’ya kavuşmayı arzu ederler.

Yaşam bize verilmiş bir şanstır. Bu şansı iyi kullanabiliriz, çarçur edebiliriz veya yakabiliriz. Bunu yaparken tamamen kendimiz sorumluyuz. Bu arada Pasteur’ün çok sevdiğim sözünü söylemeden geçemeyeceğim: “Şans ancak yetişmiş kafalara yardım eder”. Bizim kendi kendimizi yetiştirmemiz gerekir. Bunu yapmayıp gününü gün eden kimse tabii ki ölümden korkar, çünkü ölüm onun için zevklerin sonu olacaktır.

Hâlbuki yaşamın gerçek değerini bilen kişi, ölümü aşıp ötesine geçmeyi başaracaktır. Aynı şekilde ölümü anlayan kişi de yaşamı gerçek anlamda değerlendirebilecektir. Ölümsüzleşecektir. Sizce Mozart ölmüş müdür? Bence eserleri çalınan veya adından bahsedilen kişi, adı son defa telaffuz edilene dek ölmemiştir. Şu veya bu şekilde bir şey bırakmış bir kişi de ölümün ötesine geçmiş demektir. Aynı şekilde, insan olmanın gereklerini yerine getirdikten sonra göçüp giden bir kişi ölmemiştir, sadece yer değiştirmiştir. O bir kadavra değildir, bir ruhtur.

Bilgi ve vicdanen olgunlaşmış kişi, normalde ölüm ve ötesinden korkmaz. “Benim bedenimin ruhu var” şeklinde değil “Benim ruhumun içinde bulunduğu bir bedenim var” diye düşünür.

Bu görüş Eflatun’un Phaidon adlı eserinde ortaya çıkıyor. Sokrates “Filozofun çalışmasına beden engel olur” diyor. Ruh, bedenden ayrılıp tanrı katına çıktığında, bedensel hiçbir ihtiyaç hissetmediği için, sonsuz bir çalışma ortamına kavuşmuş olacaktır. Sokrates, bir bilge için bundan daha iyi bir ortam olamayacağını ve bu nedenle ölümden korkmadığını söylüyor.

Ruhun ölmezliğine inanmayan bir şair olan Nazım Hikmet bile şöyle demiş:

“Ayrılık yaklaşıyor her gün biraz daha,

güzelim dünya elvedâ,

ve merhaba

                    k â i n a t . . .”

Bazı inanç felsefelerinde “Kötülüklerle geçen bir yaşamın sonundaki ruhun ölümsüzlüğü, ölümlü olmasından daha kötüdür” denilmektedir. Yani “Geride sizi hatırlatacak bir şey bırakmadıysanız ömrünüz boşa geçmiştir” denilmektedir.

Yunus Emre, şu sözlerle bu felsefeyi ne kadar güzel dile getirmiş, değil mi?

“Yunus öldü deyu sela verirler

Ölen hayvan durur, âşıklar ölmez”

Epikuros da ölümden korkmaya gerek olmadığını, çünkü ölümün olmadığını düşünmüştür.

“Ölüm Allah’ın emri de, şu ayrılık olmasaydı.”

—“Şu Kışlanın Kapısına” türküsünden

Sonsuzdan gelip sonsuza giden bu evrende çok küçük birer noktayız. Çok genç olan Dünya’mızın oluştuğundan bu güne kadar geçen süre bin saat sayılırsa, yaşamımızın süresi bir saniye bile değil. Bu nedenle, yaşamımızı salt bir var oluş şeklinde değil, gerçek bir yaşam olarak geçirelim, ölümümüz de korkulan son değil, sadece bir ilüzyon olsun.