Histerezis Nedir? Geçmişin İzlerini Taşıyan Bir Sistem Hafızası

Bir süredir felsefi konulara değinen yazılar yazıyorum. Önemli fotoğraf insanı Christian caujoll’ün kaybı sırasında değindiğim Bordieu’nün kültürel habitusundan yola çıkmış ardından histerezis2e doğru yol almıştım. Bu yazıda Histerezis kavramını aralayalım istiyorum. Histerezis nedir?

“Histerezis nedir?” sorusu ilk bakışta teknik bir merak gibi görünür. Oysa bu kavram, yalnızca fizik ya da mühendisliğe değil, hayatın derin ritimlerine de dokunan bir kavramdır. Histerezis, bir sistemin yalnızca o anki girdiye değil, geçmişte yaşadığı etkilere de yanıt vermesi demektir. Özetle geçmiş bugüne sızar ki kütlürel habitus’da da benzer bir anlayış var. Doğrusu Bourdieu derinlemesine incelenmesi gereken bir düşünür diye düşünmeye başladım.

Bir fotoğrafın ışığa verdiği tepkiyi düşünün. Emülsiyon, yalnızca o anki ışığı değil, daha önce aldığı ışığın izlerini de taşır. Tıpkı bir insan belleği gibi: aynı mekâna dönersiniz veya daha önce seyrettiğiniz bir filmi seyredersiniz ama hisleriniz artık eskisi gibi değildir. Farklı duygular ortaya çıkar. Evren dediğimiz şey ve biz hep bir akış içerisindeyizdir. Antik Yunan filozofu Herakleitos değişimin önemini “Aynı nehirde iki defa yıkanılmaz”demiştir. Çünkü geçmişin gölgesi, kapak fotoğrafında göstermeye çalıştığım gibi bugünün üzerine düşer. İşte histerezis, bu hafıza etkisidir.

Histerezisin Tanımı

Histerezis kelimesi Yunanca hysteros (“gecikmiş, sonra gelen”) sözcüğünden türemiştir. Fizikte ve mühendislikte, girdi-çıktı ilişkisi kapalı bir döngü çizdiğinde histerezis ortaya çıkar. Bu döngü, ileri ve geri hareketlerde farklı izler bırakır.

En bilinen örneği manyetik histerezis eğrisidir: Bir demir parçası manyetik alana maruz kalır ve alan kaldırılsa bile bir süre mıknatıslığını korur. Yani, geçmişin etkisi şimdiki duruma yapışıp kalır.

Fizikte ve Mühendislikte Histerezis

Manyetik histerezis: Ferromanyetik malzemelerde, manyetik alan kaldırıldığında bile malzeme kısmen mıknatıslanmış kalır. Bu özellik manyetik belleklerin temelini oluşturur.
Mekanikte histerezis: Bir yayı veya kauçuğu gerip bıraktığınızda, enerji kaybı nedeniyle geri dönüş yolu aynı olmaz.
Elektronik devrelerde histerezis: Schmitt trigger devreleri ya da termostatlar, histerezis sayesinde küçük dalgalanmalara karşı kararlı kalır.

Ekonomide ve Sosyal Bilimlerde Histerezis

Histerezis, yalnızca laboratuvarlarda değil, toplumların kaderinde de görülür.

İşsizlikte histerezis: Bir ekonomik kriz sonrası artan işsizlik, ekonomi toparlansa bile yüksek seviyelerde kalmaya devam edebilir. Yani sistem, geçmiş travmasını uzun süre taşır.
Toplumsal hafıza: Bir toplum yaşadığı tarihsel kırılmaların izlerini taşır; aynı koşullar tekrar etse bile aynı tepkiler verilemez.

Bu noktada histerezis, yalnızca teknik bir olgu değil, hafızanın toplumsal tezahürüdür. Barthes’ın dediği gibi, “geçmiş asla tamamen geçmez, iz bırakır.”

Günlük Hayatta Histerezis Örnekleri

Termostat: Oda sıcaklığı 20°C’ye düştüğünde ısıtıcı açılır, ama 22°C’ye ulaşana kadar kapanmaz. Bu fark, histerezisin yarattığı kararlı aralıktır.
Manyetik kartlar: Bilgiyi korumaları, manyetik malzemelerin histerezis özelliği sayesindedir.
Psikoloji: Bir korkuyu deneyimleyen insan, aynı ortamda bulunsa bile eskiden hissetmediği kaygıyı yaşayabilir. Geçmiş duygular şimdiki zamana sızar.

Sonuç: Histerezis, Zamanın Çift Katmanlı Hafızası

Histerezis nedir? sorusunun cevabı sadece teknik bir tanım değildir. Histerezis, geçmişin bugünü şekillendirdiği, zamanın çift katmanlı hafızasıdır. Fizikte manyetik alanlarda, ekonomide işsizlik oranlarında, günlük yaşamda ise bir termostatın sessiz işleyişinde karşımıza çıkar.

Tıpkı fotoğraf gibi, histerezis de bize şunu hatırlatır: Hiçbir şey yalnızca “o an” değildir; her şey geçmişin izlerini taşır.