Şu yıl için arşiv: 2020

Mehmet Ömür

Kompozisyon kuralları fotoğrafçılıkta sürekli duyduğumuz öğrenmeye çalıştığımız önemli kurallardır. Altın oran başta olmak üzere bize sürekli kompozisyon kurallarından bahsedilir. Ciltler dolusu kitaplar sunulur. Ufuk çizgisi, ritim, doku, perspektif gibi biçim öğeleri ve fon kullanımı, boşluklar, yaşam öğesi ve kritik an gibi içerik öğeleri anlatılır durulur. Hatta daha neler neler.

Aslında resim olsun, illüstrasyon veya fotoğraf olsun herhangi bir görüntüde renk, doku, denge, ritim, vurgu, hacim, form, oran, bütünlük, aydınlık-karanlık gibi özellikler ve ortak değerler vardır. Başlangıçta fotoğraf çekerken bunlara dikkat etmemiz öğretilir. Biz de fotoğrafı nasıl çekeceğimizi planlarken bu özellikleri düşünüp öyle çekiyoruz.  Oysa o fotoğrafa bakarken nedense o kadar düşünüp zaman harcamayız.

“Geleceğin cahilleri, alfabeyi sökemeyenler değil fotoğraf çekemeyenler olacak deniyor. Ama kendi fotoğraflarını okuyamayan fotoğrafçıyı da cahil saymak gerekmez mi?”

Walter Benjamin

Oysa fotoğrafın görsel dilini çözmeye çalışırsak fotoğraf bize diğer yüzünü yani anlatmak istediği şeyleri gösterecektir.

Fotoğrafın metin okumak gibi çok zengin başka bir yüzü daha vardır. Fotoğrafçının yapmak istediği de zaten budur. Fotoğrafçı bir derdini anlatmak istemektedir. Bizim de bu derdi anlamak gibi bir niyetimiz olmalıdır.

Fotoğrafçı izleyicinin dikkatini çekmek, duygularını uyandırmak için fotoğraftaki tüm unsurları oluşturmaya çalışır. Kadrajını, kompozisyonunu ayarlar.

Fotoğraf temelde gerçeği gösterdiğini iddia eder. Ama diğer taraftan fotoğrafçı da bize bir şey göstermeyi amaçlamaktadır. Bu ikisi bazen farklı alanlara kayıp çatışabilir.

Bir fotoğrafı okurken fotoğrafın gösterdiğinden(buna görsel dilde denotasyon denilir) çok fotoğrafçının yorumunu(buna da görsel dilde connotasyon denilir) çözmeye çalışırız.

Aslında fotoğrafların nasıl okunacağı ile ilgili kesin bir şey yoktur. Fotoğrafı okumaya hepimiz farklı yaklaşırız. Hepimizin fotoğrafı okuma konusunda dağarcığımızdaki bilgiler farklıdır.

Örneğin tarihi bir fotoğrafı okuyacağımız zaman fotoğrafın çekildiği dönemi biraz da olsa biliyor olmamız gerekir. Bu fotoğrafı çeken fotoğrafçının alt yapısını da biliyor olmamızın faydası vardır.

Diğer taraftan sosyal içerikli bir fotoğrafı okurken ve fotoğrafçının anlatmak istediklerini anlamaya çalışırken kullandığı tekniklerini de dikkate alarak okumanız gerekebilir.

Fotoğrafı okuyanlar, fotoğraflar ve fotoğrafçı ile ilgili çok değişik görüşler bildirebilirler, farklı yorumlar yapabilirler, bu normaldir. Diğer taraftan aynı fotoğrafa bakan bir kişi farklı zamanlarda fotoğrafı farklı olarak değerlendirip farklı anlamlar çıkarılabilir. 

Peki fotoğraflar nasıl okunur?

Bu konuda çok katı kurallar olmamakla birlikte bazı yol gösteren kurallar vardır. Bu kurallar temelde üç boyutlu hatta zamanı da işin içine katarsak dört boyutlu görüntüyü iki boyut üzerinde nasıl temsil edildiğini anlamaya yöneliktir. Görsel elemanları ve sembolleri nasıl yorumladığımız önemlidir. 

Amerikalı sanat eleştirmeni Terry Barrett fotoğraf okumada bize rehberlik edecek edecek kuralları şu şekilde bir formüle sokmuştur. Konu + Şekil veya form + Ortam/medium + Bağlam = İçerik’i oluşturur.

Konu + Şekil/form + Ortam/medium + Bağlam = İçerik

Şimdi bunları teker teker inceleyelim.

1- Konu

Fotoğrafı şu şekilde okumaya çalışabiliriz. Fotoğraf nerede çekilmiştir? Fotoğrafta kimler vardır? Neler vardır? Bunları beynimizde veya bir kağıt üzerinde alt alta bir listeleyebilir miyiz? Mantıklı bir şekilde nasıl sınıflandırabiliriz?

Fotoğraftaki insanlar, etkinlikler ve nesnelerle konular arasında bir ilişki var mıdır? Birbirlerine dokunuyorlar mı, birbirlerine bakıyorlar mı, konuda bir düzen mevcut mu, bunlar incelenir.

Fotoğrafa da bakarken kadrajın içinde neler olduğu inceleriz. Bu arada fotoğrafta olmayanları da düşünmek lazım. Bazı şeylerin kasıtlı olarak mı? bilinçli olarak mı? çerçeve dışında bırakılıp bırakılmadığını düşünmemiz gerekir. Fotoğrafçı fotoğrafta görülmeyen öğeyi acaba mecbur kaldığı için mi kadraj dışında bıraktı?

Örneğin yerdeki gölge arkasındaki büyük bir ağaç olduğunu gösterir ama belki bu ağacı kadraja sığdırmak mümkün değildir o nedenle o ağacı görememekteyiz. Bir başka fotoğrafta da çocuk yalnız başına top oynarken acaba sahiden yalnız mı oynuyor yoksa arkadaşı bilinçli bir şekilde kadraj dışı mı bırakıldı bunu anlamaya çalışabiliriz.

2-Şekil/Form

Fotoğrafta nasıl bir kompozisyon oluşturulmuştur?.

Fotoğraf doğası gereği bizi bir çerçeve içinde çalışmaya zorlar. Neleri dahil edip neleri hariç tutacağımıza karar vermek zorunda kalırız. Kadraj içine koymaya çalıştığımız ve önemsediğimiz objeler izleyici yönlendirir.

Kompozisyon teknikleri ve fotoğrafçının kompozisyon yaratma çabaları ve bu yolla anlatmak istediklerini gösterme teknikleri ise çok geniş bir konudur. Kompozisyon konusu başlı başına bir konudur ve yüzlerce kitap yazılmıştır.

Fotoğrafı okurken fotoğrafçının çerçeve içinde neyi vurgulamayı arzu ettiğini ve buna hangi teknikle yaklaştığına dikkat etmemiz gerekir.

Çerçeve içinde konunun yerleşimi, alan derinliği, odak kullanımı dikkatle incelenmelidir. Fotoğrafçı bir nesneyi vurgulayan ve başka bir nesneyi ise  vurgulamayan, flu bırakan bir odak uzaklığını kullanması anlamlı olabilir.

Bazen fotoğrafçı fotoğraf çekmeden önce bilinçli olarak öğeleri yerleştirebilir ve kurgu yapabilir. Bu daha çok natürmort, reklam çekimleri ve portre konularında geçerlidir. Başka durumlarda eğer sahneye düzenliyemiyorsa fotoğrafçı perspektif seçerek bu objeleri belirli bir şekilde görmemizi sağlayabilir.

Işık ve gölge de bir fotoğrafın içindeki nesnelerdir. Bu yüzden bir fotoğrafı okurken bu faktörleri de, yani ışık ve gölgeleri de dikkate almanız gerekir. Işık ve gölgeler nasıl ve nerelere düşürülmüş, nasıl şekillenmişlerdir? Bunlara dikkat etmek gerekir. Fotoğrafçı bunları kullanarak bir şeyler söylemek istemiş olabilir.  Bunlar bize fotoğraf ve hikayesi hakkında neler anlatmaya çalışıyor düşünmemiz gerekir. 

3-Medium/Malzeme

Fotoğrafı çekerken hangi malzemeler kullanıldı ve hangi işlemler yapıldı. Bir de bunlara bakalım. Sanat yapmak için kullanılan malzemeler ve süreçler farklı olabilirler. 

Kameranız dijital mi analog mu? Filmle fotoğraf çektiyseniz bunun formatı nedir? Banyosu nasıl yapılmıştır? Daha başka  bazı ayarlamalar yapılmış mıdır? 

Edit dediğimiz yani fotoğraf çektikten sonra yapılan ayarlama ve  müdahaleler nelerdir. Fotoğrafın sunumu da önemlidir.  Bir fine art fotoğraf kağıdına mı bastık yoksa internet üzerinde paylaşmak üzere hazırladık? Kağıdın boyu, türü ve çerçeveli olup olmaması fotoğrafın okumasında çok önemlidir. Çünkü yapılan tüm bu seçimler fotoğrafın ruhunu değiştirebilir.

Tarihi fotoğraflar doğal olarak siyah beyaz olacaktır ancak günümüzde fotoğrafları siyah beyaz çekmeye veya siyah beyaza döndürmeye hakkımız vardır. Sonuçta her şey fotoğrafçının seçimini ve fotoğrafının hikayesini anlatmak için tercihlerini gösteriyor. Bize düşen görev de bunları anlamaya çalışmak olmalıdır.

Yüksek ISO değerli, yani grenli mi çekildi yoksa çok ince grenli mi? Fotoğraf renkliyse renkler zenginleştirilmiş mi değiştirilmiş mi? Fotoğraf cep telefonuyla mı çekildi yoksa büyük format bir kamerayla mı çekildi? Bütün bunların bizim için bir önemi var mı yok mu? Bu konu da düşünülmelidir. Çünkü bu ayrıntıların hepsi önemlidir. Fotoğrafçı belli bir şeyi vurgulamak için balık gözü mü kullandı? Bunların hepsini ayrı ayrı  düşünerek değerlendirmek gerekir.

Fotoğrafçının tercihleri bize fotoğrafçının amacı hakkında bir şeyler bir takım fikirler veriyor mu?  Fotoğrafın çekildiği tarihi aşağı yukarı anlamaya çalışmak da bu fotoğrafı değerlendirmemiz açısından bize yardımcı olur.

4-Bağlam

Burada dikkat edeceğimiz şey fotoğrafın çekildiği koşulları incelemektir. Bağlam fotoğrafın çekildiği koşulların geniş bir şekilde ele alınmasını içerir. Burada fotoğrafın çekildiği yerin ve zamanın kültürünü de biliyor olmak gerekir.

Bir örnek vermek gerekirse önemli bir gıda maddesinin (mesela istakoz) 1800 lü yıllarda çok nadir bulunduğundan içinde istakoz olan bir natürmort fotoğrafı bir zenginlik ifadesidir oysa açlık krizi olan bir bölgede çekilmişse burada bir vicdansızlık söz konusudur. Bu gibi durumlar farklı yorumlar getirmemize neden olmalıdır.

Bir örnek vermek gerekirse babasının kucağında uyuyan bir çocuk bir hastane koridorunda bekliyorsa farklı, bir metro koltuğunda görüntü söz konusu ise farklı ve bir parkta çekilmişse farklı şekillerde değerlendirilebilecektir.

Bağlam konusunda bir savaş fotoğrafı okuması söz konusuysa burada da bağlam daha derin ve  kompleks bir konu haline gelir.

Savaş fotoğrafını çeken foto muhabiri yabancı bir foto muhabiri ise farklı veya yerel bir gazeteci ise başka türlü değerlendirilecektir. Çünkü iki gazetecinin farklı bakış açıları olduğunu biliyoruz ve buna göre okumamız gerekiyor. Aynı şekilde gizli çekilen bir fotoğrafın anlattığı hikaye basın kuruluşu için çekilen bir fotoğraftan farklı olacaktır.

Ortamı düşünürken, fotoğrafın nerede ve nasıl görüntülendiğini de düşünün. Aynı fotoğraf, bir galeriye asılmasına, bir dergide basılmasına veya kişisel bir web sitesinde görüntülenmesine bağlı olarak farklı yorumlara yol açabilir. Bir seyahat dergisinde veya çevre bilincini savunan bir  afişte görüntü olarak kullanılmışsa aynı fotoğrafı nasıl okursunuz? Fotoğraf tuval üzerine 6 metre genişliğinde basılmış, çerçevelenmiş ve bir sanat galerisine asılmışsa, okumanız farklı olur mu?

Bağlam ayrıca bir fotoğrafçının fotoğrafı çekerken niyetini de içerir. Niyet, kesin bir anlam göstergesi değildir, ancak bir fotoğrafta okunan şeye kesinlikle katkıda bulunur. Bir fotoğrafçının çalışması, o fotoğrafçının niyetinin ve bilinçli ilgisinin ötesindeki etkilerle de şekillendirilebilir. Richard Avedon, “Amerikanın Batısı” kitabının fotoğraflarını çektiğinde Amerikanın batısına yeni bir bakış sunmayı amaçlıyordu. Bununla birlikte, Avedon’ın Batı’daki işçi sınıfının sıkıntılarını ve ıstıraplarını gösteren fotoğrafları sömürü yapıyor diye eleştirildi çünkü Avedon’un bakış açısı ticari bir fotoğrafçı bakış açısıydı. Bu eleştiriler  okuma şeklinizi değiştiriyor mu? Avedon, Amerika projesine başlamadan önce önemli bir hastalık geçirmişti. Bu onun fotoğraflarını farklı okumamıza neden olur mu?

Bir fotoğrafın hikayesi, fotoğrafa bakan kişi tarafından da şekillendirilir. Görüntüleri kendi dünya görüş ve değerlerimiz açısından okuruz.  Buna benzer bir  şekilde, muhtemelen Ukrayna’daki çatışma fotoğraflarını Ukraynalı olanlardan farklı şekilde okurdunuz. Bu, belirli bakış açılarının diğerlerinden daha geçerli olduğunu ya da fotoğrafçının bakış açısının tek doğru görüş olduğunu göstermez. Edward Weston, çektiği yeşil biber natürmort fotoğraflarına cinsel anlam katmaya çalışanlara karşı çıkmıştı. Weston bu nesnenin olduğu gibi fotoğraflandığını iddia etti. Birçok kişinin Weston’ın biberlerinde cinsel özellikler  gördüğü gerçeği, fotoğrafa bakan kişinin de fotoğraf kadar önemli olduğunu gösteriyor. Peki, eğer Weston biberleriyle ilgili cinsel imge yaratmış olmayı istemediyse, bu o fotoğraf bakan  kişinin yanlış olduğu anlamına mı geliyor?

5-İçerik: Fotoğraf Ne Anlatıyor?

Bir fotoğrafın konusunu, biçimini, ortamını ve bağlamını birlikte değerlendirerek, bir fotoğrafın içeriği hakkında bazı sonuçlar çıkarabiliriz. Fotoğrafları inceleyerek kadraj içinde yer alan görseli kelimelerle ifade edebiliriz. Bir fotoğrafta sıklıkla anlam sezebiliriz, ancak bir fotoğrafı okumak için zaman ayırmak bize genellikle fotoğrafın kendisi ve fotoğrafın veya fotoğrafçının ifade ettiği şeyler hakkında daha fazla fikir verecektir. Fotoğraf okumayı öğrenmek fotoğraf çekmemize yardımcı olur. Görsel okuryazarlığın ne olduğunu anlamak, bir fotoğrafı değerlendirmek kadar fotoğraf çekmeyle de ilgilidir.

Bazı fotoğraflar karmaşa içerir ve bu fotoğrafların okunması zor olabilir. Görüntüdeki tüm ayrıntılar görülmeyebilir. Minor White, bir nesneyi olduğu gibi fotoğrafladığımız halde bir izleyicinin, bu nesneyi  başka bir şey gibi yorumlanabileceğini savundu. Alfred Stieglitz ise duygusal bir tepkiyi kışkırtmak amacıyla nesneleri fotoğrafladığımıza inanıyordu. Fotoğrafçının istediği veya izleyicinin üstlendiği analiz düzeyine bakılmaksızın, görsel okuryazarlıktaki becerilerin geliştirilmesi, bizi hem fotoğraf çekmede hem de fotoğraf okuma konusunda çok daha fazla geliştirecektir.

Özetlersek;

Fotoğrafa bakmak ile fotoğrafı okumak farklı eylemlerdir. Okuduğumuzda analiz ederiz, neden iyi bir fotoğraf olduğunu anlarız. Kompozisyonu analiz ederiz, çizgileri, eğrileri değerlendiririz. Gözümüzün dolaştığı yerleri düşünürüz.  Ana konu nedir, bu fotoğraf hoşumuza mı gidiyor yoksa beğenmedik mi? Nesini beğenmedik? Fotoğrafçı bu fotoğrafta benim görmediğim bir şeyi mi gördü? Fonda, orta ve ön planlarda neler oluyor? Öğeler üst üste mi binmiş yoksa belirli bir düzende mi duruyor?

Fotoğrafa bakan kişi olarak aktif olmalı, analiz edip daha sonra değerlendirme yapmalıyız. Bunu sinemada film izlerken de yapmalıyız. Filmi sadece izlememeli inceleyip yorumlamalıyız. Eric Kim adlı fotoğrafçı film izlerken ekran kaydı alıp o kayıt üzerinde çalışıyor. Görüntü nasıl oluşmuş bunun üzerinde düşünüyor. Bir fotoğraf kitabına bakarken de bunu yapabiliriz. Beğendiğiniz fotoğrafı okumaya çalışmalıyız. Neden beğendik, teknik açıdan neler var düşünmeliyiz.  Kompozisyonuna bakıp çizgileri, aydınlık- karanlığı, renk paletini ve renk kontrastını değerlendirmeliyiz. Derinlik ve katman varmı? Bunları anlamaya çalışmak bize yarar, fotoğrafçılığımız gelişir.

Fotoğraf konusunda üretici mi olmak istiyoruz yoksa tüketici mi bunu düşünmeliyiz. Yeni bir fotoğraf makinesi yerine 2-3 fotoğraf kitabı almalıyız diye düşünüyorum. İyi fotoğrafları inceleyip, kendi fotoğraflarımızı da incelemeliyiz. Neyi iyi yapmışsınız, neyi kötü yapmışsınız anlamaya çalışmalıyız. Özetle fotoğraf çekelim, başlangıçta fotoğrafçı gözümüz gelişene dek çok fotoğraf çekelim, çok fotoğrafa bakalım. Fotoğraflara bakalım, filmleri izleyelim. Fotoğrafçı gözümüzü oluşturalım. Görsel dili, lisanı öğrenelim. Hepsi budur.

Covid-19 günlerinde Mutluluk Paradoksu

Mehmet Ömür

Mutluluk konusu hep kafamı meşgul etmiştir. Bugün daha çok meşgul ediyor. Ben meslekten hekimim ama psikolog değilim. Bu yazıyı kendi gözlemlerime, psikososyal ve felsefi çıkarımlarıma göre yazıyorum, mutlaka eksiklerim vardır. Tek amacım mutlu olmak. Sait Faik gibi değilim, yazmasam çıldırmam, ama yazarsam mutlu olurum. İçimi döker rahatlarım.

Yazının başlığı mutluluk paradoksu. Çünkü konu çok çelişkili. Bu yazıda “Mutluluk öğrenilebilir mi?” ve “Bilgelik, felsefe bir insanı mutlu eder mi?” sorularına cevap aramaya çalışacağım.

Orada içimde -ne olduğunu bilmiyorum- ama biliyorum ki içimde

Nedir bilmem -bir ismi yok- söylenmemiş bir söz

Hiçbir sözlükte yok, hiçbir ifadede, hiçbir sembolde

Üzerinde salındığım dünyadan daha da fazla salınan bir şey

Ona göre yaratılış sarılışıyla beni uyandıran dosttur

Anlıyor musunuz kardeşlerim?

Kaos ya da ölüm değil -biçim ahenk, plan- sonsuz yaşam o

O “mutluluk”

Bu satırların yazarı modern Amerikan şiirinin yaratıcısı Walt Whitman.

Mutluluğun tanımını başlangıçta yapmak isterdim ama bu o kadar zor ki bunu mutluluğun tarihçesi içinde anlatmaya karar verdim.

Antik dönemde mutluluk erdemli yaşam ve ahlaklı olmakla eşdeğerdir. Platon, Aristo, Seneca ve Epiktet gibi Stoacılar böyle düşünüyorlar ve toplumları bu düşüncelerle biçimlendiriyorlardı. Ortaçağda mutluluk “öteki dünyaya” gönderildi. Ne kadar sevap işlersek öteki dünyada o kadar mutlu olacaktık. Rönesans’la birlikte Aziz Thomas Aquinas ve Dante gibi düşünürler mutluluğu öteki dünyadan bu dünyaya geri getirdiler. Uzun süre dini ve laik mutluluk tanımları arasındaki tartışmalar sürüp gitti.

17’nci yüzyıldan itibaren de mutluluk konusunda “iyi olmaktan” çok kendini “iyi hissetme” kavramı öne çıktı. Fransız devrimi, Rousseau, İnsan Hakları Bildirgesi, Hobbes, Locke, Humes gibi filozoflar ”özgürlük” kavramını öne çıkardılar. İngiliz Protestan düşüncesi de aynı yönde ilerledi.

Mutluluk da böylece Sokrat’ın “ne şekilde yaşamam gerekir” sorusunu dikkate alan erdemli yaşam tarzından “gerçekten ne istiyorum” sorusuna cevap arayan özgürlükçü tarza yöneldi.

20’nci yüzyılın başlarında konuyla sosyoloji ilgilenirken 20’nci yüzyılın geri kalan kısmında psikoloji mutlulukla ilgili araştırmalara başladı. Bir önceki yüzyılda bu konuda 16 tane araştırma varken 20’nci yüzyılda binlerce araştırma yayınlandı. Acaba bu kadar araştırma mutluluğun ne olduğunu anlamamıza yardım etti mi? Bu tartışılır. Larkin’e göre “mutluluk” 1963’te icat edildi.

Ahlaki alandan uzaklaşıp bireysel ihtiyaçlara yönelik eğilim o günden beridir değişken bir seyirle günümüze kadar gelmiş ve belirgin bir zıtlık ortaya çıkmıştır. Mutluluk kavramının bugünkü kullanımı yeni bir gelişmedir ve tarihin diğer dönemlerine uygulanamaz.

Bugünkü mutluluk anlayışının temelinde Amerikan anayasasına bunu madde olarak koyduran Thomas Jefferson vardır. Bu maddeye göre;

• İnsanlar eşit yaratılmışlardır. Tanrı tarafından devredilemez haklarla donatılmışlardır. Bu haklar arasında YAŞAMA, ÖZGÜRLÜK VE MUTLULUK ARAYIŞI vardır.

Aydınlanmanın iyimserliğine karşın mutluluk siyasi bir kavram olarak başarı sağlayamadı. Sorunun temelinde “Bu devredilemez hakkın bizi yetkili kıldığı mutluluk ne tür bir mutluluktur” sorusu yatmaktadır…

Mutluluk kavramının kötü politikalara yol açmasının nedeni, tanımlanması çok zor olan bu kavramın, her türlü eylemi haklı çıkarmak için kolayca kullanılabilmesidir. Yani bu kavramdan yola çıkarak mutlu olmak için “her yol mübahtır”a gidilmektedir, ki asıl tehlike burada yatmaktadır.

Kanser koğuşu adlı eserinde Soljenitsin konuya şöyle yaklaşır; ”mutluluk bir seraptır. İşte o mutluluk için ben, içinde gerçekleri barındıran tüm kitapları yaktım.” Son lokmamızı paylaşabilirsek eğer, işte o zaman mutlu olabiliriz. Eğer sadece “mutluluk“ ve “bolluk” fikirlerine takılıp kalırsak yeryüzünü duyarsızca tıka basa doldurarak tarihin en dehşet verici toplumunu yaratacağız. Soljenitsin çok da haksız gibi durmuyor. Amin Maalouf da “Çivisi Çıkmış Dünya” adlı kitabında benzeri konulara değiniyor. Göçmen sorunları ve çevresel değişiklikler nedeniyle dünyanın başının belada olduğunu vurguluyor. Aynı son yılların önemli düşünür ve tarihçisi Harari gibi.

Erdemi “mutluluk” kavramının bir parçası haline getirdiğimizde; ahlaki ve toplumsal nasihatler alıp başını giderken, erdemin yerine “kendini iyi hissetme” unsurunu koyduğumuzda her şeyin mübah olduğu bir “mutluluk” kavramı ortaya çıkmaktadır. 

Kitapçılara girdiğimizde diyet kitapları ile mutluluk üzerine yazılmış kitapların rafları doldurduğunu görüyoruz. Mutluluk ne kadar bilinmez ki herkes mutluluk üzerine yazıyor. Mutluluk gurularının kitaplarını incelediğimizde temel olarak şunları görüyoruz;

“Mutluluk kovaladığımız için hep son anda elimizden kaçırdığımız, oysa sakince dursak üzerimize konacak bir kelebek gibidir.”

Veya

“Eğer bilinçli bir şekilde mutluluğu seçerseniz hedefinize çok daha rahat ulaşabilirsiniz.”

“Mutluluk için harekete geçmeniz gereken doğru zaman şu andır. Mutluluğu bir alışkanlığa çevirebilirsiniz. Kelebeği kovalayın.”

“Azmederek mutluluğu yaratabilirsiniz. Bunun için iyilik yapın, övgü ve minnet kazanın, ama bunları talep etmeyin.”

“Kendini tanı, başkalarının isteklerinden çok kendi gerçek ihtiyaçlarını karşıla.”

“Değişmek için yeterince cesur ol ve en az yürünen yolu seç.”

Elindekiyle yetinmeyi bil ve “Erkeklerin Mars’tan Kadınların Venüs’ten” geldiklerini unutma.

Mutluluk gurularının nasihatleri benzer şekillerde sürüp gider. Biz de mutluluk kavramı hakkında tek bir tanım bulamasak da onun nasıl bir şey olduğunu biraz da olsa anlarız.

Psikolojik araştırmaların çoğu da popüler mutluluk kitapları gibi çok karmaşıktır. Sosyal psikolog Michael Argyle yüzlerce psikolojik araştırmayı taradıktan sonra şöyle bir sonuca varır:

— Mutluluk kısa vadede olumlu bir ruh haline geçiştir. Geçmişteki hoş olayları hatırlama, eğlenceli filmler seyretme, neşeli müzikler dinleme, gülümsemeler, şakalar, oyunlar, hediyeler bunu sağlayabilir. Ama etkileri kısa sürelidir. 

Aşırıya kaçmamak koşulu ile alkolü de tek tedavi aracı olarak göstermektedir Michael Argyle. Yüzlerce araştırmayı inceleyip sonuçta bize mutlu olmamız için eğlenceli filmler, TV seyretmeyi ve alkolü önermesi düşündürücüdür.

Bugün mutluluk erişilmez bir kavram, çünkü ikilem içeriyor. Günümüz bizi ahlaki geçmişimizi bir kenara bırakıp arzularımızın peşine düşmeye zorluyor. Siyahı bırak beyaza geç. Şaşkınlık içinde bocalıyoruz. Covid-19 bize yol göster lütfen!

Özgürlük tek başına her şeye yetmiyor, diğer taraftan eski ahlaki otorite de yetersiz kalıyor. 

Demek ki mutluluk arayışının “gerçekten ne istiyorum” sorusuna onun eski çağlardaki karşılığı olan “Ne şekilde yaşamam gerekir” sorusu ışığında yanıt vermek gerekir. Psikolojik olarak birinci soru özgürlük hissine duyulan ihtiyacın ifadesi iken ikinci soru onaylanma hissine duyulan ihtiyacı gösterir. Benliğimizin zıtlıklarında bütün mistik ve birbirleri ile çatışan ihtiyaçlar insan olma durumunun özünü oluşturur.

Freud meşhur kuramında ego ile süper-ego’yu karşı kutuplar olarak karşı karşıya getirir. Ego “Gerçekten ne istiyorum”a karşı gelirken süper-ego bize “Nasıl yaşamamız gerektiğine” dair ahlaki komutlar verir.

Abraham Maslow ihtiyaçlar hiyerarşisinde insanları ikiye ayırır. Kendini gerçekleştirmeye çalışanlarla (iç güdümlüler), toplumsal ve statü kazanmaya çalışan insanları (dış güdümlüler) iki grupta toplar. 

Her toplumun çekirdeğini oluşturan ahlaki alanları özerklik ve ortaklık olarak tanımlayan antropologlar vardır.

Bu karmaşık ve çelişkili kavramları bir süzgeçten geçirelim; çağımızda kendini özgür hissetme ihtiyacı ile kendini onaylanmış hissetme ihtiyacı arasında çatışma vardır. Kişinin onaylanmaya duyduğu ihtiyacın özgürlük ihtiyacından farklı olarak ahlaki bir boyutu vardır. Bu durum özgürlükten vazgeçmeyi de beraberinde getirir. Bu onaylanma ihtiyacı her zaman tanrı ve gelenekler tarafından karşılanamıyor. Modern batı toplumlarında onaylanmanın diğer insanlar ve toplum tarafından da yapılması gerekiyor. Yani ahlak bir yerde özelleştirilmiş oluyor. Özgürlük diğer insanların gittiği yollardan ayrılma, kullandığı dilden kaçma ve kuralları çiğneme ihtiyacını temsil ederken onaylanma ise kurallara boyun eğme ve alkış arama ihtiyacını anlatıyor.

Özgürlük ve onaylanma arzularının gerçekleşememesi insanda depresyonun iki değişkeni olan kapana kısılmışlık ve aşağılanmışlık hislerini ortaya çıkarır. Freud’a göre mutlu yaşamın iki bileşkesi çalışma ve sevgidir. Yani iş ve ilişki. İnsanlar işlerinden ve ilişkilerinden yakınıyorlarsa ya özgürlükleri yoktur veya onaylanmadan yoksundurlar. Onaylanma peşinden fazla hevesle koşanlar, muhtaç ve korkak bir izlenim verirler. Aşırı özgürlük heveslileri ise bencil, çocuksu ve dengesiz görünürler. Özgürlük arzusu ve onaylanma arzusu birbirleriyle doğrudan çelişir. “Mutluluk arayışı” özgürlük ve onaylanma arasındaki bu ikilemi çözme arzusunun bir ifadesidir. 

Buraya kadar yazdıklarım genel psikososyal, tarihi ve felsefi olarak bildiğiniz kavramlar, benim size söylemek istediğim, mutluluğun içindeki bu çelişkili özgürlük ve onaylanma kavramlarının nasıl çözümleneceği konusudur, sorunsalıdır. Ben birbiriyle zıt gibi görünen iki kavramın bazı ortamlarda bir amalgam haline gelebildiğini düşünüyorum. Özgürleşmeyi ve aidiyeti bir arada insanlara sunan dostluktur, sevgidir, paylaşımdır, aidiyettir. 

Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun Rüknettin Resuloğlu’na yazdığı bir mutluluk şiiri ile geçiş yapalım.

MUTLULUK

Tap burada

Tap şurda

Tap kapının arkasında

Tap göklerin ortasında

Ne Hint’tedir ne Çin’dedir

Gözlerimin içindedir

Bazen bana benden yakın 

Bazen bana benden uzak 

Yine benim içimdedir

Anlık mutluluk ile zamana yayılmış mutluluk bir değildir. İkisini de bize sevdiklerimiz, yoldaşlarımız aynı anda sağlamaktadır.

Özgürlük ve onaylanma ihtiyaçları birbirleriyle çatışır gibi görünseler de birbirlerinden beslenirler. Bu iki kavramın iç içe ahenk içinde yaşanabileceğini düşünmek ve anlamak zor olsa da bu mümkündür. İşte bu yüzdendir ki mutluluk sözcüğüne tam karşılık gelecek bir sözcük bulunamıyor. Oysa var. Kavram zıt ihtiyaçların sentezini içinde barındırıyor. Yaşamda siyah ve beyaz yan yana duruyor. Dualite kavramını kavramamız gerekiyor. Özgürlük ve onaylanma, mutluluk arayışı bakış açısına bağlı olarak, birbirleriyle derin bir ilişki içinde olan kavramlardır. Bu iki kavram iki uçta yer alan zıt kutuplar olarak görülmelerine rağmen bunlar bir ahenk içinde değerlendirilebilir. İkisi bir arada mabetlerimizde bir erdem döngüsü çiziyor.

Bir başka görüşe göre insanoğlu hem tanrının eseri hem de şeytanın parçasıdır. Türlü meziyetleri ve melanetleri bir arada taşır. Kaosu ve düzeni bir arada yaşamaktadır. Vahdet-i Tezat yani zıtlıkların birlikteliği adı verilen bu karşıtlıklardan “İlahi Denge” doğmaktadır.

Şimdi mutluluğa bir de dışarıdan bakalım. İktisatçıların mutluluğu ölçebildiklerini görüyoruz. Ortalama kişi başına düşen gelir, sağlık, ortalama yaşama süresi, eğitim, çevremizdeki su ve havanın temizliği. Güvenlik, eşitlik, çalışma imkânları iktisatçıların mutluluk kriterleri olarak karşımıza çıkıyor. Bugün bu rakamlar süratle değişiyor. “Apocalypse now”.

Ama onlara göre bile belirli bir kazancın üzerindeki para mutluluk getirmiyor. Buna Easterlin paradoksu adı veriliyor. İnsanlara kazançlarının seviyesinden çok aynı yaşlardaki kişilerle kendilerini kıyaslamaları mutluluk getiriyor. Erişkin dönemlerde kadınlar erkeklerden daha mutlu ama yaşlanınca erkekler kadınlardan daha mutlu oluyorlar. Din, aile ve dostlar kendini iyi hissetme duygularını besliyor. Eğitim seviyesinin de insanı daha mutlu etmediği, araştırmalarla gösterilmiş. Mutlu olmak öğrenilebilir. Mutlu olmak için kişisel gelişim önemlidir. Mutluluğun içimizden geldiğini de biliyoruz. Mutlulukta dış etkenlerin sadece %10-15 rol oynadığı gösterilmiş. Oysa %50’si genetik özelliklerimiz ile belirleniyor. Mutlu bir beyin çocukluktan itibaren şekilleniyor. Çocuklukta mutsuzluğu öğrenmiş bir kişi, tüm yaşamında bunu üzerinde taşımaktadır. Mutluluk beynimizin sol ön kısmı ile ilgilidir. Mutlulukla ilgili en önemli madde de beynimizde salgılanan dopamindir. Prozac ve serotonin dopamini harekete geçirerek etki ediyor. Bütün uyuşturucuların dopamini aktive ettiği biliniyor. Biz istersek dopaminlerimizi dost ortamlarında, sevdiklerimizin arasında aktive edebiliriz. Mutlu insanlar kardiyovasküler hastalıklara, kansere, astıma, romatizmaya hatta nezleye, belki de Koronavirüs’e daha az yakalanıyorlar. Mutlu olmak için anı yaşamak, meditasyon veya yoga yapmak ve psikoterapi faydalı. İlişkileri arttırmak yerine derinleştirmek de mutluluk veriyor. Vücuduna önem vermek, sağlıklı beslenmek ve spor yapmak mutluluğu artırıcı faktörler. 

Yazımı şöyle bitireyim, mutluluk karmaşık bir kavram ve daha çok bizim içimizde sevgili okurlar! Ne kadar çok bir araya gelir ve sevgimizi paylaşırsak o kadar mutlu oluruz. Neden Korona günlerinde Zoom toplantılarını arttırdığımızı sanıyorsunuz? Değişimlere uyum sağlarsak ve kendi kendimizi kandırmazsak, yani Mevlana’nın da dediği gibi “Göründüğümüz gibi olur ya da olduğumuz gibi görünürsek” mutlu oluruz. Bu zorlu bir çalışmadır.

Ama çalışmadan da mutlu olunmayacağını biliyoruz. 

“Her canlı ölümü tadacaktır.”

“Mors certa hora incerta.”

— Latince: Ölümün kesin saati belirsizdir.

“Daima yalnız ölünür.”

— Blaise Pascal

“Ölmek değildir ömrümüzün en feci işi

Müşkül budur ki, ölmeden evvel ölür kişi”

—Yahya Kemal Beyatlı’nın “Düşünce” şiirinden

Ölüm hem korkunç, hem de büyüleyicidir. Korkunçtur, çünkü birbirlerini sevenleri bir daha kavuşmamacasına ayırır. Öldürmek için silah yapmayı bilen tek canlı insandır.

Geçen asırda 198 savaşta dünya nüfusunun %0,5’i, bu yüzyılın ilk yarısında 117 savaşta dünya nüfusunun %2,1’i, ikinci yarısında ise 120 savaşta dünya nüfusunun % 10,1’i ölmüştür. Bu ritimde gidilirse 21’inci yüzyılın ilk yarısında 120 savaşta dünya nüfusunun %40,5’i yok olacaktır.

İnsanlığın doğuşundan bu yana savaşlarda 3,5 milyardan fazla insan ölmüştür. Ölümün tanımını yapmadan bu konulara girmemin iki sebebi var. Birincisi, ölümün tanımı karmaşıktır. İkincisi, ırk ve din ve köken kriteri olmadan tüm insanların doğru dürüst bir yaşam sürdürebilmenin yanı sıra huzur içinde ölebilmek için de mücadele etmeleri gerektiğine inanıyorum. Ayrıca modern toplumun ürettiği tüm öldürücü girişimlere karşı çıkılması gerektiğine inanıyorum.

Ölüm, yaşam kapısının anahtarıdır. Ölüm, insanın var oluşuna anlam verir. Ölüm, bize yol gösterir. Yeryüzünde zamanımızın sınırlı olduğunu bilsek de, ne zaman biteceğini bize gösterecek güvenilir bir aygıtımız olmadığından, her günümüzü son günümüzmüş gibi yaşamalıyız.

Onsekiz yaşında seksen yaşındaki bir insandan daha çok yaşamışlar vardır. Tabii ki “bunlar çılgındır” gibi bir anlam çıkartılmasını istemem… Ölümü sadece yaklaştığı zaman değil, her gün değerlendirmek ve kabullenmek gerekir. Ölümün insan hayatına değer kazandırması gerekir. Yaşamın anlamı ve gelişmenin anahtarı ölümdedir.

Ölümün tanımını yapmak zordur. Gerçeküstü bir kavram olarak ortaya çıkıp, söz konusu olduğu her defasında insanı düşünmeye iter. Çeşitli ölüm türlerinden bahsedilebilir. Biyolojik ölüm canlının yaşlanıp can çekişip ölmesi veya enerjisini tüketmesidir. Bu durum insanda kendini vücudun soğuması, katılaşması, göz belirtilerinin ortaya çıkması, ölüm lekelerinin belirmesi ile kendini gösterir. Daha sonra ölü beden yıllar içinde çürür, toz haline gelir ve mineralleşir. Tabii ki batı ülkelerindeki gibi yakma (cremation) ile bu süreç kısaltılmaz ise.

Biyolojik olarak ölmeden de ölünebilir. Yani yaşarken de ölebiliriz. Örneğin içine kapanan psikiyatrik bir hastada psişik ölüm gerçekleşmiştir. Hapsederek, psikiyatri kliniğinde kapatarak, kimsesizler yurduna terk ederek toplumsal ölüme neden olunmaktadır. Büyük günahlar işleyenler bazı dinlerde “Ruhu ölmüş” olarak kabul edilirler. Buna spiritüel ölüm diyoruz…

Ölüm sadece canlılara özgü değildir; zaman içinde toplumlar, kültürler, eşyalar, hatta yıldızlar bile yok olurlar.

Türkiye’de saatte ortalama 100’e yakın kişi ölüyor. Yılda 1 milyon kişi aramızdan ayrılıyor. Hepimiz bir gün ölmek zorunda olduğumuzu biliyoruz. Ama buna gerçekten inanmıyoruz. Hâlbuki ölümden daha gerçek, daha evrensel, daha kaçınılmaz bir şey yok. Muhtemelen zaman yasasının programına göre her şey gibi insan da çürümeye ve yok olmaya mahkumdur.

Ölümle ilgili bilgilerimiz arttıkça belirsizlikler de artmaktadır.

Konumuz yaşam ve ölüm. Ölüm bu kadar karmaşıkken yaşamın tanımına ve anlamına girmenin şu an ne kadar zor ve gereksiz olduğunu takdir edersiniz. Zaten yaşam-ölüm-değer üçlüsü bir bütündür, biri diğer ikisi olmadan anlaşılamaz. Ölüm duygusu olmayan hayvanlarda değer duygusu da yoktur. Bu nedenle yaşamı ölümü öğrenerek anlamaya çalışmamızın iyi bir yöntem olacağı düşüncesindeyim.

Ölümün biraz önce bahsettiğim fiziksel ve biyolojik tanımları dışında, felsefi tanımları da vardır, ki bunları ait oldukları felsefelerin bütünü içinde değerlendirmekte yarar vardır. Kant’a inanan Simenon’a göre ölüm zamandan ve bilinçten eyleme geçiştir. Buna göre doğum ve ölüm var oluş biçimleri değil düşünme biçimleridir. Feuerbach’ın tanımı daha da ilginç: Ölüm ölümün ölümüdür. Canlıya hayat veren özün materyalist bakış açısıyla değerlendirildiğinde anlaşılabileceğine inanan Marksist anlayış ise ölüm için albüminlerin bozulması, canlı maddenin tükenmesi şeklinde bir tanımlama yapmaktadır.

İnsanın ölüm karşısındaki davranışlarından biraz bahsettikten sonra konunun diğer yönlerine eğileceğim. Ölmekte olanın yaşadıklarına, refakat olayına, iki tarafın psikolojisine, istatistiklere, ötanaziye, törenlere ve yas olayına hiç değinmeyeceğim. Ancak bu konuları da düşünmemizin yaşamı değerlendirme açısından yararlı olduğuna inanıyorum.

Ölüm, insanın en büyük iki korkusundan birisidir. İnsan, öleceğini bilen tek canlı yaratıktır.

Issız bir adada tek başına büyümüş bir çocuk, bir bitki veya bir köpek kadar ölümden habersiz olur. Ölümden korkulmasaydı, her üzüntüden sonra kendimizi öldürmek isterdik. Ölüm karşısındaki bilgisizliğimiz, şaşkınlığımız ve çaresizliğimiz, onu ne kadar incelersek inceleyelim devam edecek gibi görünse de, felsefi düşünce bize bu konuda da nasıl davranmamız gerektiğini gösterecektir.

Bugün batı toplumlarında birey öne çıkmış, ölüm tabulaştırılmıştır. Eskiden ölüler için büyük törenler yapılan toplumlarda bugün bu iş profesyonellere yaptırılmakta, ölüleri ziyaretler azalmakta, konu mümkün olduğunca açılmamaktadır. Yaşlılar özel yurtlarda ölümlerine terk edilmektedirler. “Eskiden toplum içinde ölünür, gizli bir biçimde aşk yapılırdı; şimdiyse ölüler saklanıyor, ortalıkta seks yapılıyor,” demiş Louis Vincent Thomas. Bu toplumsal davranış biçimi tıbbın ölümü bir başarısızlık gibi gösterme eğiliminden kaynaklanmıştır. Oysaki ölüm doğaldır.

Jankelevitch çok güzel biçimde bunu formüle etmiştir: Mors certa hora incerta (Ölümün kesin saati belirsizdir).

Ölüm karşısında eşitsizlik vardır.

Çeşitli şekillerde ölünür, yani ızdırap çekmeden güzel ölmek veya can çekişerek erken ölmek gibi. Ölüm karşısında önce ret sonra umut sonra isyan gibi davranışlar gösterilir. Hindu ve Buda dinlerinde ölüm korkusu yoktur, yaşlı ve inanan insanlar gerçekten ölmeyi ve Tanrı’ya kavuşmayı arzu ederler.

Yaşam bize verilmiş bir şanstır. Bu şansı iyi kullanabiliriz, çarçur edebiliriz veya yakabiliriz. Bunu yaparken tamamen kendimiz sorumluyuz. Bu arada Pasteur’ün çok sevdiğim sözünü söylemeden geçemeyeceğim: “Şans ancak yetişmiş kafalara yardım eder”. Bizim kendi kendimizi yetiştirmemiz gerekir. Bunu yapmayıp gününü gün eden kimse tabii ki ölümden korkar, çünkü ölüm onun için zevklerin sonu olacaktır.

Hâlbuki yaşamın gerçek değerini bilen kişi, ölümü aşıp ötesine geçmeyi başaracaktır. Aynı şekilde ölümü anlayan kişi de yaşamı gerçek anlamda değerlendirebilecektir. Ölümsüzleşecektir. Sizce Mozart ölmüş müdür? Bence eserleri çalınan veya adından bahsedilen kişi, adı son defa telaffuz edilene dek ölmemiştir. Şu veya bu şekilde bir şey bırakmış bir kişi de ölümün ötesine geçmiş demektir. Aynı şekilde, insan olmanın gereklerini yerine getirdikten sonra göçüp giden bir kişi ölmemiştir, sadece yer değiştirmiştir. O bir kadavra değildir, bir ruhtur.

Bilgi ve vicdanen olgunlaşmış kişi, normalde ölüm ve ötesinden korkmaz. “Benim bedenimin ruhu var” şeklinde değil “Benim ruhumun içinde bulunduğu bir bedenim var” diye düşünür.

Bu görüş Eflatun’un Phaidon adlı eserinde ortaya çıkıyor. Sokrates “Filozofun çalışmasına beden engel olur” diyor. Ruh, bedenden ayrılıp tanrı katına çıktığında, bedensel hiçbir ihtiyaç hissetmediği için, sonsuz bir çalışma ortamına kavuşmuş olacaktır. Sokrates, bir bilge için bundan daha iyi bir ortam olamayacağını ve bu nedenle ölümden korkmadığını söylüyor.

Ruhun ölmezliğine inanmayan bir şair olan Nazım Hikmet bile şöyle demiş:

“Ayrılık yaklaşıyor her gün biraz daha,

güzelim dünya elvedâ,

ve merhaba

                    k â i n a t . . .”

Bazı inanç felsefelerinde “Kötülüklerle geçen bir yaşamın sonundaki ruhun ölümsüzlüğü, ölümlü olmasından daha kötüdür” denilmektedir. Yani “Geride sizi hatırlatacak bir şey bırakmadıysanız ömrünüz boşa geçmiştir” denilmektedir.

Yunus Emre, şu sözlerle bu felsefeyi ne kadar güzel dile getirmiş, değil mi?

“Yunus öldü deyu sela verirler

Ölen hayvan durur, âşıklar ölmez”

Epikuros da ölümden korkmaya gerek olmadığını, çünkü ölümün olmadığını düşünmüştür.

“Ölüm Allah’ın emri de, şu ayrılık olmasaydı.”

—“Şu Kışlanın Kapısına” türküsünden

Sonsuzdan gelip sonsuza giden bu evrende çok küçük birer noktayız. Çok genç olan Dünya’mızın oluştuğundan bu güne kadar geçen süre bin saat sayılırsa, yaşamımızın süresi bir saniye bile değil. Bu nedenle, yaşamımızı salt bir var oluş şeklinde değil, gerçek bir yaşam olarak geçirelim, ölümümüz de korkulan son değil, sadece bir ilüzyon olsun.

“KULAĞIMIZIN GÖZ KAPAĞI YOKTUR.”

Prof. Dr. Mehmet Ömür

Kulağımızın göz kapağı yoktur. Olmamalıdır da… Çünkü kulağımız, gözümüz gibi dinlenmez. Görevi 24 saat sürer. Kulağımız, tıpkı kalbimiz gibi, hayatımız boyunca, gece-gündüz çalışır. Gücü yettiğince ve biz gürültüyle onu sağır etmediğimiz sürece bize bekçilik yapar. Görevi bizi tehlikelerden korumaktır. Gözümüzün görmediği zamanlarda karanlıkta sesler bizi yönlendirir. Uyuduğumuz zaman, kulağımız seçici çalışmaya başlar, bizi rahatsız etmemek için gereksiz yere uyandırmaz. Evde uyurken köpeğimiz dolaşırsa uyanmayız da, kapının ufacık bir tıkırtısıyla acaba hırsız mı diye hemen yatağımızdan fırlarız.

Günümüzde insanların en çok şikayetçi oldukları konular arasında şehirde güvenlik, çevre kirliliği, gürültü ve trafik gelmektedir. Burada inceleyeceğimiz konu çevre gürültüsüdür. Çevre gürültüsünün temel kaynağı trafiktir. Trafik deyince kornalar, araba alarmları, arabalarda dinlenen yüksek volümlü müzik, motorsikletler, ambulans sirenleri, trenler, uçaklar da işin içinde demektir. Trafiğin yanı sıra komşu gürültüsü, köpek havlaması, diskolarda, barlarda yüksek volümlü müzik, vd. de gürültü kaynağıdır.

Gürültü nasıl oluşur?

Gürültü değişik kökenli, değişik şiddet ve değişik tınıdaki seslerin anarşik bir şekilde bir araya gelmesiyle oluşur.

Gürültü çok eskiye dayanır…

Gürültü kirliliği, esas anlamıyla endüstri devrimiyle başlamıştır. 18. yüzyılda buharlı makinelerin çalışması ve çelik üretiminin aşamaları başlıca gürültü kaynağıydı. Gürültünün zararları daha yeni yeni ortaya çıkmaktadır.

Seneka ve Horacius’a göre, 20 asır önce Antik Roma’da pencerelerin camları yoktu. Evler birbirine çok yakındı. 2. yüzyılda insanlar sokaklarda itiş-kakış halindeydi. Roma’da 1,5 milyon kişi yaşıyordu. Gürültü kaynağı olarak hayvanlar, satıcılar, taşıyıcılar, zanaatkarlar, altyapının ve yolların yapımı ve onarımı, çöplerin atılması, yüksek sesle yapılan kavgalar vardı. Ancak bunlar o günlerde doğal karşılanıyordu. Gürültü kavramı henüz gelişmemişti. Arabalar, yollar tıkanmasın diye, geceleri haraket halindeydi. Astrolojik hareketlere göre bazı geceler insanlar tencere ve tavaları birbirlerine vuruyorlardı.

Paris’te 13. yüzyılda yüz bin kişi yaşıyordu. Sokaklar arnavut kaldırımıydı, ayaklarda sabolar vardı ve araba tekerlekleri tahtadandı. Cenaze törenleri dahil her türlü haber kralın adamları tarafından bağrılarak veriliyordu. Sokak arabaları, satıcılar, hayvan sesleri, sarhoş naraları, insanların kavgaları şehri gürültüye boğuyordu. Londra ve Berlin de aynı durumdaydı. 1930’da Paris emniyet müdürü klakson çalmayı yasaklamıştı.

Kulağı tanıyalım…

“Kimsenin bulunmadığı bir ormanda yere düşen bir yaprak kaç desibel ses çıkarır” diye sorulan tuzak sorunun cevabı “ses çıkmaz” olmalıdır. Çünkü kulağın olmadığı yerde ses yoktur. Sadece dalga boyu ve frekansı vardır. Kısaca, sesin var olması için duyan bir kulağa ihtiyaç vardır.

Gürültünün insan üzerindeki etkisini anlamak için kulağın yapısı hakkında biraz bilgi sahibi olmak gereklidir.

Kulak kepçesi anten gibi çalışır; ses dalgalarını dış kulak yoluna doğru yönlendirir ve yoğunlaştırır. Kanala giren ses dalgası, zara gelene kadar 3-4 cm yol kat eder. Ses dalgasının zara değmesi ile birlikte zar titreşime girer. Zarın arkasında kemikçikler vardır. Bunlardan birincisi çekiçtir ve zara yapışıktır. Çekiçin başı örsle eklem yapar. Örs de üzengi kemikçiğine uzanarak onunla eklem yapar. Oval pencere, üzengi kemiğinin tabanında iç kulak girişini kapatan ikinci bir zardır. Orta kulağın görevi, havadaki ses titreşimlerini katı maddede ilerleyen ses titreşimlerine çevirmektir. Oval penceredeki titreşimler bu kez salyangoz içindeki sıvıları ve diğer anatomik oluşumları titreşime sokar. Koklea diye de adlandırdığımız salyangozun uzunluğu 35 milimetredir.

Kemikçiklerin boyu 10 milimetredir. Ağırlıkları 50 miligramdır. Zar ve kemikçik sistemi daha geniş bir yüzey olan kulak zarından daha küçük yüzey olan oval pencere zarına sesi taşırken 21 defa amplifiye eder.

Salyangozun içi iki bölmeden oluşur. Bu ikiye bölünme, bir kanal aracılığı ile olur. Bu kanalın adı koklea kanalıdır. Koklea kanalının üst kısmında kalan bölmenin adı vestibüler bölme, alttakinin adı ise timpanik bölmedir. Koklea kanalının içinde ses titreşimlerini elektriksel enerjiye çeviren ve bunu hangi şifreleme sistemine göre yaptığı henüz çözülememiş olan Corti organı vardır. 19. yüzyılda yaşamış olan İtalyan fizyolojist Corti, bu organı ilk tanımlayan kişi olduğundan, organa onun ismi verilmiştir.

Corti organında 15 bin tüylü hücre bulunmaktadır. Bu hücreler 4 sıra halinde yerleşmiştir. 3 sıra dış tüylü hücre, bir sıra iç tüylü hücre vardır. Oval penceredeki hareketler yayılarak koklea kanalındaki zarın harekete geçmesine neden olur. Bu hareket tüylü hücreleri uyarır.

Koklea zarının adı baziler zardır. Salyangozun girişinde, kalın ama dar olup, tepeye doğru incelip genişler. Salyangozun girişindeki bölgeler tiz seslerle titreşime girerken, seslerin frekansları düştükçe daha ilerdeki bölgeler titreşime girerler.

Baziler zarın titreşimleri ses dalgasının spektral analizini yapar. Dış tüylü hücreler daha önce uyarılırlar ve seçici amplifikatör gibi çalışırlar. Koklea yan yana dizilmiş filtreler gibi davranır. Her filtre bir frekansı alır ve ileriye doğru yan bölge bir alt frekansı algılar. Sıvı ortamdaki hareketler tüylü hücreleri uyarırlar. Uyarılmış tüylü hücreler titreşimleri elektrik akımına çevirirler. Bu elektrik akımı artı ve eksi olarak 30 bin liften oluşan işitme siniri ile beyne taşınır. Beyin korteksine belirli bir şifreleme ile gelen bu elektrik akımı kortekste Brodmann 41 ve 42 no lu alanlarda (Heschl gyrus’u veya kıvrımının yanında) deşifre edilerek algılanır.

Kulak, sesleri büyük bir hassasiyetle tespit ve analiz eder. Kulağın hassasiyeti bütün ses frekansları için aynı değildir. Sesler tizleştikçe daha zor duyarız.

Hassas bölge 500 ile 3.500 Hz arasındadır. Desibel (dB) bu hassasiyeti en güzel göz önüne alan ölçü birimidir. Ancak logaritmaya bağlı bir ölçü olması biraz kafa karıştırır. 3 dB’lik bir artış, akustik enerjinin 2 misli arttığını gösterir. Bu 3 dB’lik artış, kulağın fark edebildiği en hafif ses artış düzeyidir. 0 dB, ses olmadığının göstergesi değil, sadece normal bir kişinin ses algılama düzeyidir. Bazı insanlar, özellikle müzisyenler, -5, hatta -10 dB sesleri duyarlar.

Ses kaynakları değişken olduğundan, kişinin zaman içindeki gürültüye maruz kalma düzeyi değişir. Bir anlık gürültüye maruz kalmanın geometrik olarak ölçümü, kişinin gerçek gürültü altındaki durumunu göstermez. Bir saat, bir gün, bir hafta gibi belirli bir zaman dilimindeki toplam gürültü dozunu ölçmek için daha uygun yöntemler kullanılır. Belirli bir T zamanında dB olarak bir ölçüm level equivalent (düzey eşdeğeri) denilen bir birim olarak belirlenir ve LEQ olarak ifade edilir. LEQ uluslararası bir birimdir ve gürültüye bağlı rahatsızlığı ifade eder. İzin verilen gürültü miktarları da, sektörlere göre, LEQ cinsinden ifade edilir. Örneğin Fransa’da otoyollarda saat 08:00 ve 22:00 arasında 60 dB LEQ’e izin verilirken, bu değer gece 22:00 ile 06:00 arasında 55 dB LEQ’e düşer.

Normal bir işitme, bütün insanların hatta anne karnındaki bebeklerin en önemli ihtiyaçlarından biridir. Anne karnındaki bebekler bazı seslere tepki verirler. Bebek telefon sesini, annesinin şarkı söylemesini algılar. Ama 80 dB’lik bir sesten rahatsız olur. Anne vücudu, karnındaki bebeği gürültüye karşı bir yere kadar korur. Yüksek volümlerde koruyamaz. Bebek huzursuz olur. Anne karnında seslere cevap vermeyen bebekte, işitme kaybından veya başka bir sorundan şüphelenilmelidir. Bebeğin sesle olan ilişkisi, kulağın gelişmesine etki eder. Bu nedenle annenin yüksek şiddetli seslerden uzak durması gerekir. Ancak bütün seslerden uzak durmak da, çocuğun kulak eğitimi açısından sakıncalıdır.

Ellimizden sonra fizyolojik bir durum, kulağın yaşlanması demek olan, presbiakuzi başlar. Herkesin başına gelir ve zaman içinde ilerler. Geriye dönüşü de söz konusu değildir. Bu durum, gözdeki yaşlanmaya bağlı olarak görme keskinliğinin azalması gibi değerlendirilmektedir. Ancak, bu duyma kusuru, bütün insanları aynı derecede etkilemez. Bazı insanlarda daha erken ve daha çok olurken, bazılarında geç ve hafif olur.

Fransa’da 65 yaş üstü 3 milyon kişide presbiakuzi vardır. Bazı faktörler presbiakuziyi hızlandırır. Bunların arasında kalıtım, daha önceleri geçirilmiş kulak hastalıkları, psikolojik hastalıklar, damar hastalıkları ve gürültü sayılabilir.

Presbiakuzide üst tonlarda işitme kaybı daha çok olur. Üst tonları az duyup, alt tonları normal duymak, kişinin iletişimini ve algılamasını bozar. Yaşlılıkta işitme sisteminin dışında sinir sistemi de bozulduğundan, sözlerin anlaşılabilirliği de bozulmaktadır. Yaşlı kişi duymadığından değil, anlayamadığından yakınır.

Normal bireyde işitme ile anlama aynı andadır. Az işitende ise işitme ile algılama arasında ayırt etme süreci vardır. İşte bu yüzden yaşlılar kendilerini zor durumda hissederler ve kızgın bir ruh hali içinde çevrelerini dışlamaya başlarlar. İçlerine kapanırlar. Önce tiyatro ve sinemayı bırakırlar, sadece aile içi toplantılara katılırlar, sonraları tamamen izole olurlar. Bazı yaşlılar, bu eksiklerini kabul etmezler ve cihaz takviyesini istemezler. Uzun süre cihaz kullanmadan bekleyenlerde ise sonradan cihaz uygulanmasında sorunlar yaşanır. Yaşlılar cihaza adapte olamazlar. Bu nedenle yaşlılarda presbiakuzinin başladığı fark edildiğinde hemen cihaz kullanmak çok yararlı olur.

İstatistiklere gör, Danimarka’da az duyanların % 60’ı Almanya’da, % 30’u, Fransa’da % 10’u cihaz kullanmaktadır. Türkiye’de ise bu oranın % 3 civarında olduğu düşünülmektedir. İnönü ve Reagan gibi birçok ünlü, cihazla bütün işlerini sağlıklı biçimde sürdürmüşlerdir. Dünyada her yıl 4 milyon işitme cihazı satılmaktadır.

Gürültünün etkileri:

Gürültünün sağlığa fiziksel etkileri, akut ya da kalıcı işitme kaybı olarak ortaya çıkar. Akut işitme kaybı durumunda antioksidan özelliğe sahip Edaravone ilk 24 saatte verilirse tedavi mümkündür.

Gürültünün fizyolojik etkileri kan basıncının artışı, dolaşım bozukluğu, solunumda hızlanma, kalp atışında hızlanma, ani refleks, kalp enfarktüsü, mide-bağırsak sistemi sorunları ve kadın hastalıklarıdır.

Psikolojik etkiler, davranış bozukluklukları, agresyon ve şiddetle kendini belli eden aşırı sinirlilik, stres, anksiyete, kızgınlık, üzüntü hali, depresyon, bulimiya, insomniya ve cinsel isteksizliktir.

Gürültünün performans etkileri iş veriminin düşmesi, konsantrasyon bozukluğu, hareketlerin yavaşlaması, okuma skorunun düşmesi, çocuklarda konuşmanın gecikmesidir.

Gürültüye bağlı işitme kayıpları

160 dB ses şiddetinin üzerindeki şiddet, kulak zarını yırtar. Kemikçikler yerlerinden ayrılabilirler. Gürültü bazen geçici bir işitme kaybına yol açabilir. 4.000 Hz’i 5 dB’de duyarken, 20 dB’e kadar açmak gereği hissedilebilir. Birkaç saat veya gün sessiz ortamda dinlenen kulak, eski işitmesine kavuşabilir. Bu duruma temporary shift (geçici kayma) diyoruz. Ancak iç kulak hücreleri harap olursa işitme kaybı kalıcıdır. Buna ise permanent shift (kalıcı kayma) denir.

80 dB üzeri ses şiddeti, dış tüylü hücrelerde akustik travma yapar. Çünkü bu hücreler seslere daha hassastırlar. Bu hücreler ölürlerse, iç hücreleri uyarmak için 40–50 dB daha fazla ses şiddeti uygulamak gerekir. Tüylü hücrelerin ölümü, geri döndürülemez işitme kayıplarına yol açar. TVnin elektronik devrelerinin yanması gibi bir durum ortaya çıkar. TV cihazında devreler değiştirilebilir, ama insanın iç kulağına yeni tüylü hücre yerleştirmek bugün için mümkün görünmemektedir. Hele bu hücreleri imal etmek hiç mümkün değildir.

Gürültünün şiddeti tek başına işitme kaybı nedeni değildir. Titreşimlerin frekans dağılımı, süresi, başlangıç şekli, gürültünün oluştuğu ortam, işitme kaybını etkileyen faktörlerdir. Örneğin aynı şiddet ve frekanstaki bir gürültü, tek noktadan çıkıyorsa başka, çok noktadan çıkıyorsa başka türlü etkiler. Çok noktadan çıkan gürültü, kulağı daha olumsuz etkiler ve işitmeyi daha çok bozar.

Süre-şiddet ilişkisi gürültünün tehlike boyutunu gösterir. Aynı şiddet ve frekansta tekrarlayan sesler devamlı sesten daha zararlıdır.

Gürültü seviyesi ile hissedilen rahatsızlık her insanda aynı değildir. Bazı insanların gürültüden rahatsızlık duymadıklarını, bilakis zevk aldıklarını biliyoruz. İnsanlarda gürültüden rahatsızlık duyma oranı % 25 olarak bulunmuştur. Örneğin sessiz bir bölgeden şehre taşınmış bir ailede gürültüden şikayet, yıllardır şehirde yaşayan bir aileye göre daha azdır, çünkü yeni taşınanlar bunun ödenmesi gereken bir bedel olduğunu düşünmektedirler.

Gürültüden rahatsızlık çok düşük seviyelerde bile duyulabilir. Gürültünün bazı özellikleri bu rahatsızlıkta rol oynamaktadır. Tekrarlayan gürültü veya gürültüyü kontrol etmedeki güçlük gibi. Gürültünün rahatsız edici diğer bir özelliği, başkasından geliyor olmasıdır. Kendi gürültümüzden o denli rahatsız olmayız. Gürültünün yaptığını somut bir ölçü birimiyle ölçmek ve derecelendirmek mümkün değildir. İnsanlar komşularının 50-60 dB’lik gürültülerinden rahatsız olurlarken, işyerlerinde 80 dB’lik gürültüye razı olmakta ve seslerini çıkartmamaktadırlar. Sosyoekonomik düzeyi iyi olan kesimin gürültüden daha fazla rahatsız olduğu ortaya konmuştur. Kişinin psikolojik yapısı da gürültüden rahatsız olma düzeyini belirlemektedir.

Stres

Kulağın taşıdığı işitsel uyarılar, kulak dışında tüm vücudu etkilemektedir. Havaalanı yakınlarındaki bölgelerde tansiyon ilacı kullanımının fazla olduğu saptanmıştır. Yine bu bölgelerde, psikiyatri konsültasyonlarının diğer bölgelerden daha fazla olduğu anlaşılmıştır. Sakinleştirici ilaçların ve uyku ilaçlarının bu bölgede yaşayanlarca daha fazla tüketildiği de ortaya konulmuştur. Sonuç olarak gürültüye maruz bölgelerde yaşayan insanlarda hastalıklı bir hal olduğu görülmüş ve bu kişilerin tedavi arayışında oldukları anlaşılmıştır. Gürültünün stres kaynağı olduğu çeşitli çalışmalarla gösterilmiştir. Titreşimler kişiyi hasta edebilir. Sürekli titreşimler atardamarlarda ve toplardamarlarda beslenme bozukluğuna yol açmaktadır. Titreşimler kişilerin sinir sistemlerini bozarak nevroza kadar götürmektedir. Gürültünün depresyona yol açtığı bilimsel olarak kanıtlanmıştır. Gürültü altında çalışanların kronik olarak yorgun oldukları da gösterilmiştir.

Gözle ilgili sorunlar

Gürültü gözde de rahatsızlıklara yol açmaktadır. 100 dB gibi yüksek bir gürültüye uzun süre maruz kalan kişilerin görme alanlarında 10 derece daralma olduğu saptanmıştır. Bunun yanı sıra görme derinlik duygusu azalmakta ve gece görüşü bozulmaktadır.

Kalp-damar sistemiyle ilgili sorunlar

İngiltere’de otobüs şoförleri ile arkada duran biletçiler arasındaki tansiyon sorunlarının çok farklı boyutlarda olduğu anlaşılmış. Sürekli gürültü ile ani ve tekrarlayıcı gürültülerin farklı etki ettiği gösterilmiş. Uçak gürültüsüne maruz kalanlarla, otoyolların kenarlarında oturanlarda tansiyonun daha yüksek olduğu bulunmuş. Tansiyon ile gürültü seviyesi arasında doğrusal bir ilişki olduğu bulunmuş. Tansiyonu yükselten çok faktör vardır. Uzun süre gürültülü bir ortamda çalışmanın kalp-damar sisteminde hasar yaratma riski % 60 olarak bulunmuş. Gürültüye bağlı işitme kaybı olanlarda kalp-damar sorunlarının da paralel olarak bulunduğu ortaya konulmuş. Tansiyonu normal olan kişiler laboratuvar ortamında gürültüye maruz bırakıldıklarında, değişik oranlarda geçici tansiyon yükselmeleri saptanmış.

Uyku ve gürültü

Uyku sorunlarının % 75’i gürültüye bağlanmaktadır. En çok da trafik gürültüsü sorumlu tutulmaktadır. Gürültü nedeniyle uyku uyumakta güçlük çekenler, ertesi gün yorgunluk hissetmekredirler. Bu durum süreklilik gösterirse, depresyona kadar giden sonuçlar ortaya çıkmaktadır. Gürültüye alışmanın rahat uyku uyumaya veya kalp-damar hastalıklarından korunmaya fayda etmediği de gösterilmiştir. Gürültü 40 desibelin üzerine çıktığında uykuyu bozar. Bu konuda kişisel farklılıklar gözlenmektedir. Kadınlar erkeklere göre gürültüden daha çok rahatsızlık duymaktadırlar. Uzun süre gürültülü yerde yaşamanın gürültüye karşı alışkanlık oluşturduğu anlaşılmıştır. Askeri tatbikatların yapıldığı bölgelerde yaşayanların gece yapılan tatbikat sırasında uyuyabildikleri gösterilmiş.

Gürültü ile ilgili bazı istatistiki bilgiler:

Yapılan araştırmalarda İsviçre’de sadece trafik gürültüsü nedeniyle 500.000 kişinin sağlık sorunu yaşadığı ortaya çıkmış. Buna bağlı olarak yapılan masraf ise yarım milyar İsviçre Frankı olarak hesaplanmış.

Fransa’da 5 milyon kişide kulak sorunu olduğu saptanmış. Bu kişilerin 2 milyonu 55 yaşın altındaymış. Fransız işçilerin %7’si işyerlerinde tehlikeli boyutta gürültüye maruz kalıyormuş.

Sekiz Amerikalıdan birisi kulağından rahatsızmış.

Gürültüden en çok kağıt ve odun sektöründe çalışan işçiler gürültüden etkileniyormuş.

Erkekler kadınlardan 5 kat daha fazla gürültüye maruz kalmaktaymış.

Gürültü ile ilgili bazı araştırmaların sonuçları:

Fareler üzerinde yapılan araştırmalarda gürültüye maruz kaldıklarında farelerin kalp kaslarındaki hücrelerinde mitokondriyalarının harap olduğu gösterilmiştir. Mitokondriyaların kristaları erimiş, matrisleri sulanmıştır.

Uyku sırasında hissedilen uçak veya ağır vasıta gürültüsü subkortikal bölgedeki Amigdalia denilen anatomik bölgede algılanır ve hemen stres hormonu salgılanır. Bu hormonun regülasyonundaki bozulma kalpte iskemi yaratır. Bu da miyokard enfarktüsü riskini arttırır.

Extasy miyokard hücrelerinde myositolize yol açarak ani ölümlerden sorumlu tutulmaktadır. Extasy kullananlarda taşikardi, aritmi ve hipertansiyon yaygındır. Extasy genellikle yüksek volümlü ortamlarda kullanılır. Yüksek volüm de tek başına miyokardı etkiler. Hem extasy, hem de yüksek volüm birlikte olduğunda mitokondrialarda değişiklikler olduğu bilimsel olarak gösterilmiştir.

Hipofiz ve böbreküstü bez arasında (HPA hipotalamus-pituitary adrenal axis) bir eksen ve bağlantı vardır. Bu eksen üzerinden stres hormonları salgılanmaktadır (corticotropin releasing hormon ve ACTH adrenokortikotropin hormonu). Gürültü uyaranı korteks altında amygdalia denilen bir bölgeyi uyararak bu eksenin devreye girmesine ve stres hormonlarının salgılanmasına neden olmaktadır. Bu etki özellikle uykuda ve sabaha doğru saatlerde daha fazladır ve korteks tarafından kontrol edilememektedir. Eğer bu eksen uzun süre uyarılırsa bir çok yan etkiler ortaya çıkmaya başlamaktadır. Örneğin bağışıklık sistemi çöker (immünosüpresyon) eosinofili ile kendini belli eder. İnsüline resistans oluşur (diyabete eğilim). Kardiovasküler (kalp-damar sistemi) hastalıkları, hipertansiyon ve ateroskleroz ortaya çıkar. Kalsiyum metabolizması bozulur (osteoporoz). Bağırsak sorunları (stres ülseri) oluşur. Stres dismenoresi yapar.

Almanya’da Griefahn adlı araştırmacı gürültünün psikolojik etkilerinin incelemiş. İletişim sorunları, uyku sorunları, performans düşmesi, iç sıkıntısı ve davranış bozukluklarının gürültüyle ilişkili olduğunu bulmuştur. Almanların % 16’sı gündüz saatlerinde zararlı derecede gürültü düzeyine maruz kalmaktadırlar.

İsveç’te yapılan bir araştırma, gürültüye maruz kalan çocukların kulaklarının diğer çocuklardan 4 kat daha fazla çınladığını göstermektedir.

Finlandiya’da yapılan bir araştırma ise gürültüye karşı kişisel hassasiyet farkının kalıtsal bir özellik olduğunu göstermiştir.

Polonya’da yapılan bir çalışmada gürültüye maruz kalanların arteryal hipertansiyon, peptik ülser, lokomotor sistem hastalıklarına daha fazla yakalandıklarını göstermiştir. Aynı araştırma, kalpte kan akımının azalması,diyabet, tümoral oluşumlar ve sinir sistemi hastalıklarıyla gürültüye maruz kalma arasında ilişki olabileceğini göstermektedir. Başka bir çalışmada, bu ülkede kulak çınlamalarının bir numaralı nedeni olarak gürültü bulunmuştur.

Portekiz’den Bronco adlı bir araştırmacı Vibroakustik hastalık diye bir hastalık tanımlamıştır. Bu hastalığın özelliği, 10 seneden fazla süreyle 500 hertz ve 90 desibele maruz kalınca, sinsi bir şekilde, hücrelerin matrislerinde değişikliklerin olmasıdır. Bu ülkede yağ fabrikalarında çalışan ve gürültüye maruz kalanların tansiyonları normalden yüksek bulunmuştur.

Brezilya’da 6 sene otobüs şöförlüğü yapanların kulaklarında akustik travma bulunma riskinin, normal kişilere göre 20 kat daha fazla olduğu hesaplanmıştır.

Kore’de havaalanında çalışanlardan sigara içenlerde, hipertansiyonu olanlarda, ilaç kullanan ve kulak koruyucusu kullanmayanların kulaklarında işitme kaybının kayda değer şekilde fazla olduğu bulunmuştur.

Amerika’da Detroitli Seidman, 2003 yılında farelerle bir deney yapmıştır. Farelerin yarısına su, diğer yarısına da şarap içirmiştir. Şarap içenlerde gürültüye bağlı eşik kaymasının yani olumsuz etkilenmenin daha az olduğunu göstermiştir. Bu etkinin şaraptaki antioksidan özellikten kaynaklandığını düşünmüştür.

Amerika’da 10 işçiden birisi tehlikeli boyutta gürültü altında çalışmaktadır.

Avustralya’da yapılan bir çalışmada işçilerin kulaklarını korumadıkları anlaşılmıştır. İşitme kaybı olanlar da olmayanlar da kulak koruyucu kullanmamaktalarmış.

Kimyasallar, gürültünün sağlık üzerindeki olumsuz etkisini arttırmaktadır. Böcek ilaçları, çözücüler, tiner gibi maddelerin içinde bulunan karbon monoksit, hidrojen siyanid ve benzeri maddelerin gürültüye maruz kalanlarda işitmenin bozulmasına fazladan katkıda bulunduğu ortaya çıkartılmıştır. Kaliforniya’da yapılan bu çalışmanın sonucunda bu konuda özellikle çocuklarda çok dikkatli olunması gerektiği vurgulanmıştır.

Çeşitli çalışmalarda, darbeli gürültünün sürekli gürültüden daha zararlı olduğu gösterilmiştir.

Desibel cehennemi: Gürültülü bir dünyada yaşam

Gürültüyü arzu edilmeyen bir ses olarak tanımlayanlar var. Ancak bir kişi için istenmeyen ses, başka birisi için zevk kaynağı olabilmektedir.

Dünya Sağlık Örgütü’ne göre dünyadaki etkisi geri döndürülemeyen en önemli mesleki hastalık, gürültüye bağlı işitme kaybıdır. Her yıl 120 milyon kişiyi etkilemektedir. Bu kadar önemli bir hastalık olmasına rağmen maalesef yeterli önlem alınmamakta veya alınamamaktadır. Bunun nedeni olarak, çoğu kez, dünyanın giderek elektronik bir kimliğe bürünmesi görülmektedir. Çeşitli gürültülü, güçlü ses veren cihazların üretimi, çok sayıda arabanın trafiğe çıkması, hava trafiğinin artması, giderek gürültü kaynaklarının artmasına neden olmaktadır.

Trafik en önemli sorundur. Sadece Amerika Birleşik Devletleri’nde 100 milyon kişi trafik gürültüsü içinde yaşamaktadır. Yine aynı ülkede 30 milyon kişi zararlı seviyede ses düzeyine maruz kalarak çalışmaktadır. Bu insanlar inşaat, ziraat, maden, eğlence, ulaşım sektöründe, çeşitli fabrikalarda ve askeri sektörde çalışmaktalar. ABD endüstrideki gürültüyü tam olarak ölçüp engellemede güçlük çekmektedirler. Avrupa’nın bu konuda Amerika Birleşik Devletleri’nden daha başarılı olduğu kabul edilmektedir.

Gürültü genelde onu yaratmayanların tanımladıkları bir sestir. Pasif sigara içiciliğine benzer. Arzu etmezsiniz, ama kontrol de edemezsiniz. Günümüzde ev aletleri bile gürültü üretiyorlar. Elektrik süpürgeleri, saç kurutma aletleri, 90 dB’e kadar varan sesler çıkarıyorlar.

Formula 1 yarışlarında, 2002’de, Almanya’da 177 dB’lik ses rekoru var. Bazı arabaların stereo müzik setleri, pencere açık olduğunda, arabanın dışına 140-150 dB ses verebiliyorlar.

Avrupa çevre örgütlerine göre Avrupa’nın % 65’i 55 dB ve % 17’si 65 dB gürültüye maruz kalarak yaşamaktadır.

Havaalanları ve uçaklar, hızlı trenler ve otoyollar çevrelerinde hayatını sürdüren yüzbinlerce kişiye gürültü cehennemi yaşatmaktadırlar. Günümüzün modern teknolojisi gürültüye kolay kolay çare bulunma imkanının olmadığını düşündürmektedir.

Taşra da gürültüden zarar görüyor. Çiftçilerde bile gürültüye bağlı çeşitli derecelerde işitme kaybına oldukça sık rastlanmaktadır. Japonya’da çevreye anons yapan hoparlörlerin sesinden korunmak için insanlar işlerine giderken kulak tıkacı kullanmaktadırlar.

Bugün arabalarımızda dinlediğimiz müzik setleri 1960’lı yıllarda Beatles konserlerindekinden daha fazla ses üretebilmektedir.

Kömür madenlerinde çalışanlar 52 yaşlarına gelinceye kadar % 90’ında işitme kaybı gelişmektedir. Halbuki toplumda bu oran ortalama % 9 olarak saptanmıştır.

İnşaat işçilerinin yarısında, 50 yaşlarına geldiklerinde belirli bir derecede işitme kaybı oluşmaktadır. Gürültü, kulak çınlamasına yol açmaktadır. Amerika’da 12 milyon kişi kulak çınlamasından yakınmaktadır. Bu nedenle 1 milyon kişi günlük işlerini yürütmede zorlanmaktadır.

Amerika Birleşik Devletleri’nde çocukların % 12’sinde gürültüye bağlı olmak üzere, tek veya iki kulakta, değişik derecelerde işitme kaybı saptanmıştır. Bu işitme kaybını yapan araçların arasında stereo müzik aletleri, konserler, diskolar, oyuncaklar, çim biçme makineleri ve çatapatlar sayılmaktadır.

Birçok müzisyen ve ses mühendisinin işitme kaybı vardır.

Gürültünün etkisi ve zararı kulakla sınırlı kalmamaktadır. Gürültü tansiyonu yükseltir, solunumu zorlaştırır, uykuyu kaçırır, nabzı arttırır, beyin kimyasını değiştirir ve bunların hepsi de ölçülebilir. Bu değişikliklere bağlı olarak da iş verimi düşer, öğrenme kapasitesi azalır, okulda ve işte devamsızlık artar, ilaç kullanımı ve kazalar artar. Çocuklarda da kan basıncında ve nabızda artış saptanmıştır. Bu konuda yoğun araştırmalar devam etmektedir. Ama sorunları bulmak, işi çözmemektedir. Dünya bu gürültüyü durdurmakta zorlanmaktadır.

Tren yolu tarafındaki dershanelerde öğrenim gören çocukların diğer taraftaki çocuklardan daha zor okuma yazma öğrendikleri de bir araştırmayla gösterilmiştir.

Havaalanları gürültü kaynaklarının başında sayılmaktadır. Frankfurt havaalanının çevresinde sadece 2002 eylül ayında gürültüye bağlı olarak 56.330 adet şikayet yapılmıştır. Bu rakam bir önceki yılın şikayet sayısından % 30 daha fazladır. Yine 2002 yılında Londra’da bir havaalanına yapılacak ek üç pist için her gün 100 civarında itiraz dilekçesi verilmekteydi. 2003 yılında, Amerika’nın Oregon eyaletinde, Portland havaalanı genişletme çalışmaları çevrede oturan insanların yaptıkları gösterilerle engellenmiştir. Havaalanı zaten yoğundu. Yılda 12 milyon kişi ve 29.000 kargo uçağının trafiğini sağlamaktaydı.

“Gürültüsüz Amerika Derneği” ümidini yitirmiş durumda. Amerika’da gürültüye karşı savaşan bu derneğin yetkilisi bir eyalette araba müzik setlerini engelleyici bir yasa geçirmeye çalıştıklarında bile karşılarına çıkan lobilerin etkisini gördüklerini ve önerinin kısa bir süre sonra ortadan kaldırıldığını söylemektedir.

Gürültüyle mücadele konusunda Amerika Birleşik Devletleri de yetersiz kalmaktadır. Verilen gürültüyü önleyici yasa teklifleri bir şekilde rafa kalkmaktadır. Reagan, 1982’de gürültü için ayrılması düşünülen fonlara onay vermemiştir. Böylece o yıllarda gürültüye karşı yapılacak çalışmalar için para ve insan kaynağı bulunamamıştır. Ancak 1997’de yıllık 21 milyon $ ayrılmaya başlanmıştır.

Hükümetlerin halkın sağlığını koruma ile ilgili sorumlulukları vardır. Ciddi eğitim programlarının her seviyede geliştirilmesi zorunludur. Şehirlerin gürültü haritalarının çıkartılması gerekmektedir. Paris şehri bu işi başarmıştır. Bu haritalar bilgisayar programları aracılığı ile incelemeye alınıp yeni yapılacak yapılara buna göre izinler verilmelidir.

Hastaneler bile gürültü konusundan arınmış değildir. Vardiya değişimleri, dosya gürültüleri, yürüyen arabalar hastane içinde bile bir gürültü kirliliği nedeni olmaktadırlar.

Konu 21. yüzyılın en önemli çevre sağlığı konusudur ve elbirliği ile çözülmesi gerekmektedir.

Türkiye’de durum

Prof. Dr. Selma Kurra, gürültünün tamamen sıfırlanamayacağını, ancak kabul edilebilir değerin altına düşürülebileceğini düşünmektedir. Hazırlanan gürültü haritasında 65 dB kara bölge, 65-55 dB arası gri bölge, 55 dB altı da beyaz bölge olarak belirleniyor. Haritayı incelerken, Türkiye’de kara bölgelerin fazlalığı dikkat çekmektedir.

Prof. Dr. Selma Kurra, yaptığı bir araştırma ile İstanbul’da her iki çevre yolunda ve boğaz köprülerindeki gürültü düzeylerinin insan sağlığını etkileyici düzeyde olduğunu ve bu gürültü seviyelerinin her yıl belirli bir oranda arttığını bulmuştur. Buna bağlı olarak 3. boğaz köprüsü yapımının boğazda sessiz kalan son noktaları da ortadan kaldıracağı konusunu gündeme taşımıştır.

İstanbul İl Çevre ve Orman Müdürlüğü’nce yapılan araştırmanın kapsamında, kentte gürültüyle ilgili 184 şikayet alınmış. En çok şikayet konuları, ”müzik, sanayi, inşaat, işyeri, hayvan kesimi, ezan, okul zili, taşıt, pazar yeri, soğutucu, spor ve trafo” olarak belirlenmiş.

Ülkemizde gürültüden rahatsız olan, Gürültüyle Mücadele Birimi’ne başvurabilir. İl Mahalli Çevre Kurulu kararı ile 1994 yılında oluşturulan Gürültüyle Mücadele Birimi, İl Çevre ve Orman Müdürlüğü İdaresi’ne bağlıdır. Bu birim Ankara’da gürültü kirliliğinin önlenmesi için, 09.00-18.00 ve 18.00-03.00 saatleri arasında iki ekip halinde çalışıyor. Gürültüyle Mücadele Birimi, eğlence yerleri, meskenler ve trafikten kaynaklanan gürültülerin önlenmesine yönelik olarak denetimler yapıyor. Eğlence yerleri rutin olarak denetlenirken, gürültü izleme kontrollerinde ses seviyesinin 90 desibelin üzerine çıkıp çıkmadığına bakılıyor. Kent genelinde bu kapsamda, düğün salonlarıyla birlikte yaklaşık 800 işletme periyodik olarak kontrol ediliyor.

Trafik alanındaki çalışmalar, araçlara takılan havalı korna ya da patlak egzozlar dolayısıyla gelen şikayetler üzerine gerçekleştiriliyor. Bu araçların tespiti halinde, emniyetin trafik birimleri aracılığıyla işlem yapılıyor.

Şikayetler “176 Gürültü İhbar Hattı”na telefonla, yazılı dilekçeyle ya da bizzat birime gidilerek yapılabiliyor. Gürültü kirliliğinin tespiti halinde, şikayet kaynağının ortadan kaldırılması ya da izole edilmesi için 30 gün süre veriliyor. Yapılan uyarılara rağmen gerekli düzenlemeyi yapmayanlara, Çevre Kanunu’na dayanılarak ceza kesiliyor. Buna göre, şahıslara 145 milyon 933 bin lira, tüzel kişilere 437 milyon 811 bin lira, 212 sayılı Vergi Usul Kanunu’na göre defter tutma zorunluluğu olan yerlere ise 729 milyon 697 bin lira para cezası uygulanabiliyor.

Kayıtlara göre Gürültüyle Mücadele Birimi’nde, 2003 yılında mevcut eğlence yerlerinin rutin denetimleri çerçevesinde 2 bin 375 çalışma yapılmış. Birime 205 şikayet ulaşmış, denetimler sonucunda 33 işyeri ile vatandaş, kişilerin huzurunu, beden ve ruh sağlığını bozacak şekilde gürültü yaptıkları için yaklaşık 73 milyar 300 milyon lira para cezasına çarptırılmış.

Sonuç olarak; gürültü sağlık açısından giderek artan bir tehlike oluşturmaktadır ve çözümü de oldukça zor gibi görünmektedir.

Neşeli boz, hüzünlü gök …

Mehmet ÖMÜR

Aşağıda 2000 li yılların başında Tempo dergisi için yazdığım bir yazı… 20 yıl olmuş.. Dünya çok değişmiş. Acaba Gökçeada da değişti mi ? Rüyaların öldüğü ada adlı kitap geçen yıl İletişim yayınlarından çıkmış. Konca Altan, yıllarca dostluk edip ömrünün seyrini dinlediği Madam Maria’nın ağzından, hüzünlü bir tarih ve acı tatlı insan hikayeleri anlatıyor. Okunmalı diye düşündüm..

Neşeli bozdağ artık İstanbul düğünleri yapılıyor, filmler çekiliyor. Cabernet sauvignon şarapları üretiliyor. Sanatçılar yerleşiyor ve karadan yarım saatte ulaştığınız bozcaada neşeli ve ‘in’ oluyor. 

Oysa hüzünlü “Gök”te  “out”luk devam ediyor. İki saat vapur yolculuğuyla ulaştığınız adaya inerken, bazı yolcuların”Yine şu lanet olası yere geldik” diye yakınmalarına kulak misafiri oluyorsunuz. Hoş bu sözler adada yaşayan genç bir kızın medeniyet dediği Çanakkale veya İstanbul’dan dönüşündeki duygularını yansıtıyor olabilir ama adaya iner inmez de bir ıssızlık ve terk edilmişlik hissi çevremizi sarıyor doğrusu. Bozcaada’nın sevimli pansiyonu Rengigül’de yer bulamazken Gökçeada’nın yeni butik otellerinde sadece bir veya iki oda dolu.

Issız köy

Hüzünlü adanın hüzünlü köyü Bademli yarı yarıya terk edilmiş. Güzel bir sonbahar gününde, öğle saatlerinde 1 saat boyunca köy içinde bir Allahın kuluyla karşılaşmıyorsunuz. Biz Bademli köyünde acıbademi düşünürken terk edilmiş bir evin kapısının önünde çıkmış bir incir ağacı, bu ocağa da incir ağacının dikildiğini simgeliyor. Kapı numarası hala yerinde 99 ve dimdik ayakta duruyor. Yanında hem terk edilmiş hem de yarısı yıkılmış evin kapısı yan yatmış ve kapı nosu 69. Aklımız karışıyor, acaba bu evde neler yaşandı. “Yasak aşklar ve güncel konu aldatmalar bu evde, sadakat karşı komşuda mıydı?” diye aklımızdan geçiriyoruz.

Oradan ayrılıp Kale köy’e inerken yol kenarında kuru otları yakan 80’lik bir ihtiyar ve yemyeşil ceviz ağaçları arasında çakı gibi bir jandarma eri ile karşılaşıyoruz. Ada, çok askeri ve çok hüzünlü. Akşam Yakamoz Restoran’da güneş batışının ardından, tek tük, izinli askerlerin ziyaretlerine gelmiş aileleriyle yemek yiyip rakı içmelerine tanıdık oluyoruz.

Bozcaada Assos ve Ezine tarafına bakarken, Gökçeada Kabatepe ve Saroza bakıyor. Türkiye’nin balık çeşidi açısından en zengin denizinin balıklarını yiyoruz. Dev lüferler, mercan, karagöz ve sardalyeler masaları süslüyor. Adanın evlerde yapılmış şaraplarını içiyoruz. Adanın üzümlerinin kalitesi şira ve sirke yapma seviyesinde, bu nedenle pazarda adanın üzümlerini bulamıyorsunuz. Sebze ve meyvelerini de. Her şey Çanakkale’den geliyor. Çanakkale’ye nereden geliyorsa tabii ki! bir tanesi 750 gramlık domatesin öyküsü ise ayrı. Geçen yıla kadar adaya özgü bu pembe domatesler artık ekilmiyor çünkü geçen yıl bir kişi salçalık biber üretmiş ve çok tutmuş. Bu sene herkes salçalık biberin peşinde. Artık ada domatesi yok salçalık biber var. Önümüzdeki yıl ne moda ise o olur.

Adada Zaman durmuş gibi, hareket yok. Sadece uçan kuşların hareketleri dikkati çekiyor.  Karada kara kara kargalar, denizde beyaz martılar. Bozcaada bağları ile bilinir. Gökçeada da bağ var ama sınırlı, buna rağmen Tepe köyün ev şarapları ünlü. Barba Yorgo’nun veya Madam’ın ürettigi ev şaraplarını oracıkta tüketmelisiniz, bu şaraplar eklemeyen üretilip tüketilen “Le beaujolais” tarzı şaraplar.

Bomba  atılmış gibi

Adanın başka bir köşesinde hayrat bir evin duvarına yaslanmış eski, paslanmış bir karyolanın artık ölüme yatmış halini görüyoruz. Ayaklı boş uçlarındaki kalp motifleri içimizi burkuyor. Adada her şeyi hüzünlü. Nötron bombası atılmış gibi duran Türkiye’nin en kalabalık köyünde maalesef artık 3000 kişi yaşamıyor. Çay ocağında iki kişi kahve içiyor, 15 yaşlarında bir çocuk da onlara hizmet ediyor

Üç veya dört yıl önce bu köyde tecavüze uğrayıp sonra konusu sumenaltı edilmiş rum kızının hikayesi aklımıza geliyor. Yine hüzünleniyoruz. Hüzünlü adada azda olsa içimizi ısıtan şeyler de oluyor. Köyün kahvesinde “Ben bu işin dersini veririm” diyen 66 denilen kağıt oyunu oynaya yaşlılar ve her el alışta patlatılan kahkahalar!

Adanın elektriğinin 17’ye kadar kesileceğini öğreniyoruz. Trafa çalışması var. Buzdolabındaki etlerin bozulacağınadan yakınıyor Hristo. Türkiye’nin en batısı olarak bilinen bu adanın biz de en batısına gidiyoruz. Uğurlu köyü çok fakir, bizim market ve pansiyondan aldıklarımız 3.250.000 TL ( bugünün parasıyla 2-3 dolar karşılığı) tutuyor. Bunlarla iki kişi karın doyuruyoruz. Başka da çaremiz yok doğrusu, lahmacuncu kapanmış. Ekmek, peynir, domates, biber ve gazozlar bu fiyata dahil. Bu ucuzluğu marketteki bütün malların Türkiye’nin en ucuz ürünlerinden seçilmiş olmasına bağlıyoruz. Hepsi “no name” ürünler ve çeşit çok sınırlı, konserve bile bulamıyoruz. Uğurlu köyü bize uğursuz geliyor. Oradan ayrıldıktan sonra arabanın jantını düşürdüğümüzü fark ediyorz. Adayla ilgili bir broşür, kitapçık veya harita için girdiğimiz en büyük kırtasiyeci de bunların hiçbirinin olmadığını öğreniyoruz! Hüzün-hüzün-hüzün!

Tuz gölü denilen bölgede yani  diğer adıyla Kefaloz açıklarında balıkçı tekneleri görüyoruz. Her nedense yakaladıkları acaba kefal balığı mıdır? diye düşünüyoruz. Adanın hüzün veren başka yerleri de var. Örneğin Zeytinli ve Tepeköy köyleri. Nüfus bu köylerde kışın 50-80 arasında değişiyor. Yazın ise beş yüze kadar çıkıyor.  Bu köyler oturanlarının tamamının rum kökenli türk vatandaşların olduğu köyler. Türkiye’de bunun başka örneği var mı bilmiyoruz?

Yeni Avrupa Birliği uyum yasası içinde de korunmaya alınmaları gereken bu iki köyün bizce de dil, din ve güzel taş evleri mutlaka korunmalı. Cumhuriyetin ilk yıllarında ki o güzel mozağin tohumları belki yeniden ekilebilir, aynı zenginlikler yeniden kazanılabilir. Tabii devlet isterse! Ama burnun da hüzünlü bir hayal olduğunu biliyoruz.

İnişli çıkışlı

Gökçeada dağlık ve tepelik bir ada, oysa Bozcaada daha düz. Adanın bu inişli çıkışlı yapısı nedeniyle Homeros buraya Pepaloesa demiş. Yani dalgalı ada, biz ise “Hüzünlü ada” adını yakıştırıyoruz. Burada deniz bile durgun ve hüzünlü. Belki de patlamaya hazır!

Köylerde evlerinde dış boyamalarında, tentelerde mavi-beyaz renkler yayılmaya başlamış. Kırmızı-yeşil-sarı renkler Türkiye’nin doğusunda yayılırken mavi beyaz da batısında yayılmaya başlıyor. Bir anlamı olmalı diye düşünüyoruz!

Akdeniz’e1 kısrak başı gibi uzanan bu toprak artık gökkuşağı gibi rengarenk olacak mı? 

Adaya gelirken yol kenarında cinslerini bilmediğim beş değişik çeşit kavunu bostanında üretip satan Çamköy’lü Fazıl’ın kilosu 250.000 TL’ye sattığı kavunlarıyla “Allaha şükür” iki çocuğunu okutabildiğini öğrenip seviniyoruz.

Taze Keçi sütü

Adanın yerli halkının Yunanlarla karışması sonucu ortaya çıkan kuşakların en sonuncularından Atanaş kasapla tanışmamız çok hoş bir anı olarak kalıyor akıllarımızda. Eşeğinin üstünde otelimizin önünden geçerken “Neden selam vermiyorsun?” diye takılan otel görevlisine verdiği cevap çok hoşumuza gidiyor. Seksen iki yaşındaki ihtiyar delikanlı “Günde on defa geçiyorum, on defa selam mı verilir?” diyor ve bizi güldürüyor.  Diyarbakır’da kırk iki ay askerlik yapmış Zeytinli’nin rum köylüsü Atanaş.  “Üç sene önce şeker hastası olduğum ortaya çıktı, doktorun verdiği ilaçları aldım şekerim yükseldi” diye anlatıyor. Geçen yıl Atinadan gelen oğlunun düğününü, köyün şirin butik oteli Zeydali de yapmış. Köyün küçücük meydanında sabahın altısına kadar üç yüz elli kişi oynayıp eğlenmişler. Unutulmaz bir düğün olmuş. Oysa kışın sadece 80 kişi yaşıyor köyde ve bu köy adanın en kalabalık köyü. Bağkur’dan aldığı aylık ve bahçesinde yetiştirdi sebzelerle güç geçindiğini, yine de çok mutlu olduğunu ifade ediyor. Keçilerinden sağladığı sütünden sabah bize ikram etmeyi de unutmuyor bu sevimli insan.

Madam’ın meydandaki kahvesine gidiyoruz ve meşhur kahvesinin tadına bakarak hüzünle ayrılıyoruz hüzünlü adadan!